TİCARET VE FAİZ
ROF. DR. ABDÜLAZİZ BAYINDIR
Süleymaniye Vakfı –
08
Fıkıh –
01
TİCARET VE FAİZ, PROF. DR. ABDÜLAZİZ BAYINDIR
Kapak: Çizgi Tanıtım Hizmetleri Ltd. Şti.
Baskı: Acar Basım ve Cilt San. Tic. A.Ş.
Beysan San. Sit. Birlik cad. No: 26 Acar Binası 34524
Haramidere /Avcılar/İstanbul/TÜRKİYE
Tlf:
0212 4221834 Fax: 0212 4221786
Birinci baskı
2007
Copyright©Süleymaniye Vakfı
2007
Bu eserin tüm hakları Süleymaniye Vakfı’na aittir. Yayıncının izni olmaksızın tümüyle veya kısmen
yayınlanamaz, kısmen de olsa fotokopi, film vb. tekniklerle çoğaltılamaz ve elektronik ortamlarda
yayınlanamaz.
Adres
Hoca Gıyaseddin Mah. Şifahane Sk. No:
20: 34470
Eminönüİstanbul
Tel:
0(212) 513 00 93 Fax: 0 (212) 511 21 69
Web:
www.suleymaniyevakfi.org
www.kurandersi.com
email:
bayindir@suleymaniyevakfi.org
İstanbul
2007
KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI
Süleymaniye Vakfı Yayınları
Bayındır, Abdülaziz
Ticaret ve Faiz
1. Ticaret 2. Faiz 3. Kur’ân 4. İslam 5. Zekât
TİCARET VE FAİZ
ROF. DR. ABDULAZİZ BAYINDIR
YAYINLARI
İSTANBUL –
2007
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER......................................................................5
ÖNSÖZ............................................................................... 13
GİRİŞ................................................................................. 15
BİRİNCİ BÖLÜM................................................................ 23
FIKIHTA USULÜMÜZ ........................................................ 23
IKUR’ÂN’IN
KUR’ÂN İLE AÇIKLANMASI ................................24
IIALLAH’IN
ELÇİSİ’NİN AÇIKLAMALARI...............................28
IIIÖNCEKİ
İLAHİ KİTAPLARDAN YARARLANMA..................29
IVARAP
DİLİNDEN YARARLANMA ..........................................31
VKUR’ÂNFITRAT
İLİŞKİSİ ......................................................33
İKİNCİ BÖLÜM.................................................................. 35
KUR’ÂN VE SÜNNET’TE FAİZ ........................................... 35
IFAİZ
............................................................................... 36
AFAİZİN
YASAKLANMASI........................................................39
BFAİZ–
ZEKÂT İLİŞKİSİ ...........................................................39
CALLAH’A
VE ELÇİSİ’NE KARŞI SAVAŞ..................................43
DFAİZCİLERİN
DAVRANIŞ TARZI............................................45
ESATIŞ
GÖRÜNTÜSÜ ALTINDA FAİZ .......................................48
FİLGİLİ
KAVRAMLAR ..............................................................49
1. Borç ve Ödünç ..............................................................................49
2. Para Piyasası ve Mal Piyasası .......................................................50
3. Vade Farkı.....................................................................................51
GALTI
MALLA İLGİLİ HADİSLER ............................................51
1. Altı Malı Kendi Cinsiyle Değiştirme ............................................52
2. Altı Malı Farklı Cins Mallarla Değiştirme....................................57
3. Paraları Günün Fiyatı ile Değiştirme ............................................59
4. Taama Karşılık Taam....................................................................59
HBU
HADİSLERLE KAPANAN FAİZ KAPILARI........................60
1. Altı Malı Kendi Cinsiyle Misli Misline Peşin Değiştirme............63
2. Altı Malı Kendi Cinsiyle Misli Misline Değiştirme......................63
3. Altı Malı Kendi Cinsiyle Vadeli Değiştirme ................................63
4. Aynı Sınıftan Malları Vadeli Değiştirme......................................64
5. Paraları Günün Fiyatıyla Değiştirme ............................................64
IBİR
SAFKADA İKİ SAFKA YASAĞI ..........................................65
JBEY
Bİ’LVEFÂ
........................................................................67
KBEY
Bİ’LİSTİĞLÂL
................................................................68
LBEY
VE SELEF YASAĞI...........................................................69
IIFAİZİN
ADIM ADIM YASAKLANIŞI............................... 69
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM............................................................... 73
ALLAH’IN ELÇİSİNDEN SONRA FAİZ............................... 73
6
TİCARET VE FAİZ
ISAHABE
DÖNEMİ........................................................... 74
ABORÇ
FAİZİ.............................................................................74
BİSKONTO
.................................................................................76
CSATIŞ
GÖRÜNTÜSÜ ALTINDA FAİZ.......................................77
DSARF
(PARA SATIŞI) ...............................................................79
1Sarfı
Normal Satış Gibi Görenler................................................. 80
2Sarfı
Özel Kurallara Bağlayanlar................................................. 81
EFAİZİ
EKSİK ANLAMA............................................................82
FFAİZİN
TAM AÇIKLANMADIĞI İDDİASI................................82
IIFUKAHA
DÖNEMİ......................................................... 84
ABORÇ
FAİZİ.............................................................................84
BİSKONTO
(İNDİRİM) ...............................................................87
1Borcun
İskontosu ......................................................................... 87
2Ödüncün
İskontosu ...................................................................... 90
3Borç
Senedi İskontosu ................................................................. 91
CSATIŞ
GÖRÜNTÜSÜ ALTINDA FAİZ.......................................91
1Yasağı
Hadislerle Sınırlı Sayanlar ............................................... 92
aOsman
elBettî
...........................................................................92
bZâhirî
Mezhebi...........................................................................93
2Hadislerdeki
Yasağı Genişletenler............................................... 94
aHanefî
Mezhebi..........................................................................96
1) Hanefî Mezhebinde Faiz İlletleri ................................................... 97
2) Hanefî Mezhebinde Faiz Çeşitleri ............................................... 101
a) Ribe’lFadl
( 101 ............................................................. (
ربا الفضل
b) Ribe’nNesie
( 102 .......................................................... (
ربا النسيئة
3) Hanefîlerin Görüşlerinin Tenkidi................................................. 103
bŞâfiî
Mezhebi...........................................................................108
1) Şafiî Mezhebinde Faiz İlletleri .................................................... 109
a) Tu’m ( 110 ............................................................................. (
الطعم
b) Semeniyet ( 111 .................................................................... (
الثمنية
2) Aynı Cins Malları Değiştirme ..................................................... 112
3) Farklı Cinsten Malları Değiştirme............................................... 113
4) Faiz Çeşitleri................................................................................ 113
a) Riba Yed ( 114 ......................................................................(
ربا يد
b) Riba Fadl ( 114 ..................................................................(
ربا فضل
5) Riba’nNesâ
( 114 ..................................................................(
ربا النسا
6) Şafiîlerin Görüşlerinin Tenkidi.................................................... 115
cMâlikî
Mezhebi........................................................................118
1) Mâlikî Mezhebinde Faiz İlletleri ................................................. 119
a) Semeniyet ................................................................................ 119
b) Taam (İnsan Yiyeceği).............................................................. 120
2) Mâlikîlerin Görüşlerinin Tenkidi................................................. 121
dHanbelî
Mezhebi......................................................................122
1) Hanbelî Mezhebinde Faiz İlletleri ............................................... 122
a) Hanefî Mezhebine Uygun Görüş ............................................... 122
b) Mâlikî ve Şâfiîlere Uygun Görüş............................................... 124
c) Üçüncü Görüş........................................................................... 125
İÇİNDEKİLER
7
2) Hanbelîlerin Görüşlerinin Tenkidi ...............................................125
IIIDÖRT
MEZHEPLE İLGİLİ ORTAK TENKİT ............... 125
IIIDARU’LHARPTE
FAİZ .............................................. 126
ADELİLLER
.............................................................................127
1Hadisler.......................................................................................
127
aVeda
Hutbesi ........................................................................... 128
bEbû
Bekir’in Bahse Girmesi..................................................... 128
cGayri
Müslimlerin Mallarının Mubahlığı.................................. 129
BDELİLLERİN
TENKİDİ..........................................................130
1Kemalüddin
b. elHümâm’ın
Tenkidi.........................................130
2Abdullah
b. Ahmed b. Kudâme’nin Tenkidi ..............................131
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM........................................................ 133
VADELİ SATIŞ VE FAİZ ................................................... 133
IVADE
FARKI VE FAİZ .................................................. 134
AALLAH’IN
ELÇİSİ’NİN UYGULAMASI .................................134
BSAHABE
UYGULAMASI ........................................................135
CMEZHEPLERİN
GÖRÜŞLERİ................................................135
1. Hanefî Mezhebi...........................................................................136
2. Şâfiî Mezhebi ..............................................................................136
3. Mâlikî Mezhebi...........................................................................136
4. Hanbelî Mezhebi.........................................................................138
IIVADELİ
SATIŞ VE FAİZ .............................................. 138
AFİYAT.....................................................................................
138
1Peşin
Fiyat Değişkendir..............................................................138
2Vadeli
Fiyat Değişkendir............................................................139
BMAL–
PARA İLİŞKİSİ ............................................................140
CPEŞİN
FİYAT VE VADELİ FİYAT ..........................................140
1Peşin
ile Veresiyenin Farkı.........................................................141
2Vadeli
Satışla Faizli İşlemin Yapısı............................................141
3Listeye
Göre Fiyat ......................................................................142
4Tüketici
Kredisi ve Vadeli Satış .................................................143
IIISELEM
VE İSTISNA ................................................... 145
IVFACTORİNG
.............................................................. 146
VKÂR
HADDİ................................................................. 147
VIGABNI
FAHİŞ............................................................ 148
VIIYASAKLANMIŞ
BAZI ALIM SATIMLAR.................... 149
AMALLARI
YOLDA KARŞILAYIP ALMAK.............................149
BİHTİKÂR
YASAĞI..................................................................150
CELDE
OLMAYAN MALI SATMAK.........................................150
DMALI
TESLİM ALMADAN SATMAK.....................................151
EMÜŞTERİ
KIZIŞTIRMAK ......................................................151
VIIIKAPARO
VEYA PEY AKÇESİ................................... 151
BEŞİNCİ BÖLÜM ............................................................. 155
PARA ............................................................................... 155
8
TİCARET VE FAİZ
IMADENİ
PARA ............................................................. 156
AALTIN
VE GÜMÜŞ PARALAR ............................................... 157
1Düşük
Ayarlı Altın ve Gümüş Para ........................................... 159
2Fülûs
( 160 ............................................................................ (
الفلوس
IIKÂĞIT
PARA............................................................... 161
AKARŞILIKLI
KÂĞIT PARA.................................................... 161
1Devletin
Çıkardığı Karşılıklı Kâğıt Para.................................... 161
2Özel
Kuruluşların Çıkardığı Karşılıklı Para............................... 164
aBanknot
...................................................................................164
bTahvil
......................................................................................165
cKaydî
Para ...............................................................................165
BKARŞILIKSIZ
KÂĞIT PARA.................................................. 169
1Devletin
Çıkardığı Karşılıksız Kâğıt Para.................................. 169
2Özel
Kuruluşların Karşılıksız Kâğıt Parası................................ 170
aBanknot
ve Tahvil....................................................................170
bVadeli
Çekler...........................................................................171
IIIPARANIN
ÖZELLİKLERİ ........................................... 171
APARANIN
İKTİSÂDİ ÖZELLİKLERİ ..................................... 171
BPARANIN
HUKUKÎ ÖZELLİKLERİ....................................... 172
CPARANIN
DOLAŞIM HIZI ..................................................... 173
CKÂĞIT
PARANIN FIKIHTAKİ YERİ...................................... 174
1Fülûsu
Altın ve Gümüş Gibi Saymayanlar ................................ 175
2Fülûsu
Altın ve Gümüş Para Gibi Sayanlar ............................... 176
ALTINCI BÖLÜM ............................................................. 177
PARA VE BORÇ SENEDİ ALIMSATIMI...........................
177
IALTIN
VE GÜMÜŞ SATIŞI............................................. 178
AHADİSLER
............................................................................. 178
1Altını
Altınla Gümüşü Gümüşle Almak .................................... 178
2Dinarı
Dinarla Dirhemi Dirhemle Almak .................................. 179
3Gümüşü
Altınla Almak .............................................................. 179
4Dinarı
Altınla Almak ................................................................. 180
5Dirhemi
Gümüşle Almak........................................................... 180
6Dinarı
Dirhemle Almak ............................................................. 180
7Boncuklu
Altın Kolyeyi Altınla Almak ..................................... 181
BMEZHEPLERİN
GÖRÜŞLERİ................................................ 181
1Hanefî
Mezhebi.......................................................................... 182
2Şâfiî
Mezhebi............................................................................. 185
3Mâlikî
Mezhebi.......................................................................... 186
4Hanbelî
Mezhebi........................................................................ 188
5Zâhirî
Mezhebi........................................................................... 189
CSARFLA
İLGİLİ DEĞERLENDİRME ..................................... 191
IIFELS
SATIŞI................................................................ 193
AFELS
SATIŞINI KURALA BAĞLAMAYANLAR ..................... 193
BVERESİYE
FELS SATIŞINI FAİZ SAYANLAR ....................... 194
İÇİNDEKİLER
9
CFELSİ
DİNAR VE DİRHEM GİBİ GÖRENLER .......................194
DALTIN
VEYA GÜMÜŞ VERİP FELS ALMAK .........................198
1Hanefî,
Şâfiî, Hanbelî ve Zâhirî Mezhepleri...............................198
2Mâlikî
Mezhebi...........................................................................199
IIIKÂĞIT
PARA SATIŞI.................................................. 200
1Aynı
Cins Kâğıt Paraları Değiştirme ..........................................201
2Farklı
Cins Kâğıt Paraları Değiştirme ........................................201
3Vadeli
İşlem (Forward)...............................................................202
DKÂĞIT
PARA İLE ALTIN VE GÜMÜŞ SATIŞI........................202
EBORÇ
SENETLERİNİN SATIŞI...............................................203
YEDİNCİ BÖLÜM............................................................. 205
MÂLÎ ARACILIK.............................................................. 205
IFAİZLİ
MALÎ ARACILIK .............................................. 206
IIFAİZSİZ
MALÎ ARACILIK ........................................... 207
AKARZI
HASEN......................................................................207
BMUDÂREBE
...........................................................................208
CFAİZSİZ
MALÎ ARACILIĞIN ETKİSİ ....................................209
DFAİZ
VE KÂR PAYI................................................................211
SEKİZİNCİ BÖLÜM.......................................................... 213
FAİZSİZ SİSTEMDE FAİZ HİLELERİ............................... 213
IBEY’
Bİ’LVEFÂ
........................................................... 214
ABEY’
Bİ’LVEFÂYA
REHİN DİYENLER ................................214
BBEY’
Bİ’LVEFÂYI
SAHİH SATIŞ SAYANLAR ......................217
CBEY’
Bİ’LVEFÂYA
FASİT SATIŞ DİYENLER.......................219
DBEY’
Bİ’LVEFÂYI
YENİ BİR AKİT SAYANLAR...................219
EBEY
Bİ’LVEFÂYI
BÂTIL SATIŞ SAYANLAR........................221
IIBEY’
Bİ’LİSTİĞLAL
................................................... 221
IIIMUAMELEİ
ŞER’İYYE.............................................. 222
AMUAMELEİ
ŞER’İYYE ŞEKİLLERİ .....................................224
1Borç
Almak için Yapılan Muamelei
Şer’iyye ...........................224
2Borcun
Vadesini Uzatma............................................................226
BMUAMELEİ
ŞER’İYYENİN FARKI.......................................226
CMUAMELEİ
ŞER’İYYE VE İSKONTO ..................................229
DRİBH
ORANININ SINIRLANMASI .........................................230
EPARA
BORCU DIŞINDA İLZÂMI
RİBH.................................231
FMUAMELEİ
ŞER’İYYE İLE İLGİLİ DİĞER GÖRÜŞLER ......231
1Şafii
Mezhebi..............................................................................231
2Mâlikî
Mezhebi...........................................................................232
3Hanbelî
Mezhebi.........................................................................233
IVPARA
VAKIFLARI...................................................... 233
APARA
VAKIFLARINDA UYGULANAN SİSTEM.....................234
BPARA
VAKIFLARI İLE İLGİLİ BELGELER...........................235
1Vakıf
İlâmı.................................................................................235
2Vakıf
Paralarla İlgili Bir Hüccet.................................................239
10
TİCARET VE FAİZ
VHİLELİ
FAİZ YOLLARI İLE İLGİLİ TENKİT................ 241
DOKUZUNCU BÖLÜM...................................................... 245
BANKA VE KATILIM BANKASI........................................ 245
IBANKA
......................................................................... 247
ABANKACILIK
HİZMETLERİ................................................. 247
BKREDİ....................................................................................
248
1Mevduat
..................................................................................... 248
2Kredi
......................................................................................... 248
IIKATILIM
BANKASI ..................................................... 248
AKATILIM
BANKASININ FARKI............................................. 250
BKATILIM
BANKASININ İŞLEYİŞİ......................................... 256
1Malî
Aracılık.............................................................................. 256
2Fon
Toplama .............................................................................. 256
aÖzel
Cari Hesap .......................................................................256
bKatılma
Hesabı ........................................................................257
cFon
Kullandırma ......................................................................257
1) Para Temini ................................................................................. 257
a) Mudârebe ................................................................................. 258
b) Müşâreke ................................................................................. 258
2) Mal Temini .................................................................................. 259
a) Murâbaha ................................................................................. 259
b) Selem....................................................................................... 261
c) İstisna....................................................................................... 261
d) Finansal Kiralama (Leasing) ..................................................... 262
3) Hizmet Temini............................................................................. 262
3. Bankacılık Hizmetleri ................................................................ 263
aEmanet
Kabulü.........................................................................263
bVadesiz
Mevduat Kabulü .........................................................263
cİkraz
(Ödünç Verme)................................................................265
dBanka
Havalesi ........................................................................265
eSenet
Tahsili ............................................................................265
fPoliçe
.......................................................................................265
gKredi
Mektubu.........................................................................267
hBanka
Kartı..............................................................................268
iÇek...........................................................................................
269
jBanka
Teminat Mektubu...........................................................271
kAkreditif
..................................................................................272
lKredi
Kartı ...............................................................................272
mAval........................................................................................
274
nKambiyo
İşlemleri ...................................................................274
oAltın
ve Gümüş Satışı (Sarf).....................................................275
pKıymetli
Evrak Satışı ...............................................................275
CTÜRKİYE’DEKİ
KATILIM BANKALARI............................... 275
ONUNCU BÖLÜM............................................................. 279
ÖDEMEYİ GECİKTİREN BORÇLUYA CEZA..................... 279
ISIKINTIYA
ÇÖZÜM ARAYAN GÖRÜŞLER.................... 280
İÇİNDEKİLER
11
ASUÇA
UYGUN CEZA ..............................................................280
BSUÇA
UYGUN OLMAYAN CEZA TEKLİFLERİ.....................284
1Borcu
Geciktirmeyi Menfaat Gasbı Sayma ................................286
2Bu
Görüşün Tenkidi ...................................................................287
aGasp
Delili............................................................................... 287
bAlacaklının
Zarara Uğradığı İddiası.......................................... 288
cGecikme
Bedeli Üzerinde Anlaşma .......................................... 288
dGeçerli
Faiz Oranının Reddi..................................................... 289
3Mesâlihi
Mürseleye Dayanıp Ceza Verme................................289
4Bazı
Hadislere Dayanıp Ceza Verme .........................................291
5Cezaî
Şartla Gecikme Cezasını Aynı Sayma ..............................293
6Kaparoya
Bakarak Gecikme Cezası Verme................................294
7Gecikme
Cezasını Hayıra Harcama............................................295
8Yeni
Bir Akit Türü Önerisi.........................................................296
IISIKINTIYI
GİDEREMEYEN GÖRÜŞLER ...................... 298
ABORÇLUYA
HAPİS CEZASI...................................................298
BBORÇLUYA
MADDÎ CEZAYI FAİZ SAYMA ..........................299
IIIDEĞERLENDİRME.....................................................
300
ONBİRİNCİ BÖLÜM......................................................... 301
ENFLASYON.................................................................... 301
ITALEP
ENFLASYONU .................................................. 302
AMADENİ
PARALARDA DEĞER KAYBI .................................302
BKÂĞIT
PARALARDA DEĞER KAYBI ....................................304
CT
ALEP
E
NFLASYONUNUN SEBEPLERİ...........................................306
1Kâğıt
Para Düzeni.......................................................................306
2Faiz
.............................................................................................306
3Kredi
Sistemi ..............................................................................306
4Vadeli
Çekler..............................................................................310
5Paranın
Dolaşım Hızı..................................................................310
6Bütçe
Açıkları.............................................................................310
IIMALİYET
ENFLASYONU ............................................ 311
AFAİZ
.......................................................................................312
BTEKELLEŞMELER
................................................................313
CKREDİ
SİSTEMİ.....................................................................313
DTEŞVİKLER
...........................................................................313
EKORUMALAR
........................................................................314
FİŞÇİ
ÜCRETLERİ ...................................................................314
GVERGİLER.............................................................................
315
HDEVALÜASYON
....................................................................315
IIIENFLASYONUN
ETKİLERİ ........................................ 316
AENFLASYONUN
İKTİSADİ ETKİLERİ ..................................316
BENFLASYONUN
SOSYAL ETKİLERİ.....................................319
CENFLASYONUN
SİYASİ ETKİLERİ.......................................320
DENFLASYONUN
AHLAKİ ETKİLERİ ....................................320
FENFLASYONUN
HUKUKİ ETKİLERİ ....................................321
12
TİCARET VE FAİZ
IVDEFLÂSYON
VE LİKİDİTE TUZAĞI ........................... 321
ADEFLÂSYON..........................................................................
321
BLİKİDİTE
TUZAĞI................................................................. 322
ONİKİNCİ BÖLÜM ........................................................... 325
BORÇLARDA ENFLASYON FARKI................................... 325
IKÂĞIT
PARANIN ENFLASYONİST ÖZELLİKLERİ........ 326
IIBORÇ
ÖDEMEDE DENKLİK ........................................ 328
IIDELİLLER...................................................................
330
IVENFLASYON
FARKI VE FAİZ ..................................... 330
VDEĞER
KAYBI İLE İLGİLİ BİR UYGULAMA................ 331
VIDEĞER
KAYBINI HESAPLAMA USULÜ ...................... 331
VIIFAKİHLERİN
GÖRÜŞLERİ........................................ 333
ABORCU
MİSLİYLE ÖDEME................................................... 333
BBORCU
KIYMETİYLE ÖDEME ............................................. 334
1Hanefî
Mezhebi.......................................................................... 334
2Hanbelî
Mezhebi........................................................................ 335
3Mâlikî
Mezhebi.......................................................................... 336
4Şâfiî
Mezhebi............................................................................. 336
ONÜÇÜNCÜ BÖLÜM........................................................ 339
MENKUL KIYMETLER BORSASI .................................... 339
IANONİM
ŞİRKET.......................................................... 340
ASORUMLULUK......................................................................
340
BBÜYÜK
ORTAĞIN YAPABİLECEĞİ HAKSIZLIKLAR .......... 342
1Kârdan
Pay Vermeme ................................................................ 343
2Küçük
Ortakların Haklarına El Koyma ..................................... 344
3. Küçük Ortağın Payını Düşürme ................................................. 344
4. Şirket Mal Varlığını Zimmete Geçirme ..................................... 345
5. Küçük Pay Sahiplerinin Şikâyet Hakkı ...................................... 346
IIHOLDİNGLEŞME
OYUNU............................................ 347
IIISONUÇ.......................................................................
348
KAYNAKLAR................................................................... 349
IKİTAPLAR....................................................................
349
IIHADİS
KİTAPLARI...................................................... 353
IIIKANUNLAR
VE KANUN MECMUALARI..................... 353
IVŞER’İ
SİCİLLER ......................................................... 354
KARMA İNDEKS .............................................................. 355
ÖNSÖZ
İyiliği sonsuz, ikramı bol Allah’ın adıyla
Varlıkların sahibi Allah, neylerse güzel eyler. İyiliği sonsuz,
ikramı boldur. Hesap gününün hâkimidir. Yalnız ona kul olur ve
yalnız ondan yardım isteriz. Elçisi Muhammed’e, onun ailesine ve
yolundan gidenlere salât ve selâm olsun.
Bir gelir; mal satışından elde edilirse kâr, malı kullandırmaya
karşılık olursa kira, bir işe karşılıksa ücret adını alır. Bunlar karşılıklı
rızaya dayanmalı ve bâtıl yollardan uzak olmalıdır. Yoksa huzursuzluk
çıkar ve çöküş başlar. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Müminler, mallarınızı aranızda bâtıl yolla değil, karşılıklı rızaya
dayalı ticaretle yiyin. Kendinizi öldürmeyin; Allah size karşı
merhametlidir. Kim bunu, sınırı aşarak ve yanlışa saparak yaparsa
onu bir ateşe sokarız. Bu, Allah’a kolaydır.”
(Nisa 4/2930)
Ticaret, mal veya hizmet satışı yapmak, faiz ise borçtan gelir
elde etmektir. Ticaret ve faiz, insanlık tarihi kadar eski olmalıdır.
İslâm faizi bâtıl kazanç yolu saymış ve yasaklamıştır. Bu çalışma,
ticaret ile faizi karşılaştırmak için yapılmıştır.
Kitap, 1978’den beri sayısız ilim, fikir ve iş adamıyla yapılan
çalışmaların ve halktan gelen sorulara verilen cevapların ortak ürünüdür.
Bu konuda katkısı olan herkese teşekkür ederim.
Gayret bizden, başarı Allah’tandır.
Prof. Dr. Abdulaziz BAYINDIR
İstanbul Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Öğretim Üyesi
İSTANBUL – Eylül 2007
GİRİŞ
Biriktirilen paraya tasarruf denir. Tasarrufları, faiz ödeyerek
toplayıp üçüncü şahıslara faizli borç verme sistemine kredi sistemi
adı verilir. Çağdaş ekonomiler bunu, fon
1 oluşturmanın temel yolu
görürler. Bu işi daha çok bankalar yürütür.
Tasarrufları, ortaklıklar yoluyla toplayıp büyük sermayeler
oluşturmak da mümkündür. Buna ortaklık sistemi diyebiliriz.
Kredi, faiz garantisiyle alınır. Kullanma süresi, yapılacak ekonomik
faaliyetin süresine bağlı olmaz.
Ortaklık sermayesine kâr garantisi verilemez. Kullanım süresi
yapılacak faaliyetin süresine bağlıdır.
Kullanılmayan sermayenin kazancı olmaz. Sermayeden kazanç
sağlamak için, iş kurmakla başlayıp üretilen mal ve hizmeti satmaya
kadar devam eden sayısız faaliyetin başarıyla sonuçlanması gerekir.
Daha sonra 110 lira almak üzere 100 lira vermek, yani faizli
borç, ekonomik faaliyet değildir. Ekonomik faaliyet, alınan borcun
kullanılmasıyla başlar. Bu faaliyetin ne borçlanma süresi içinde
sonuçlanması ne de kârla sonuçlanması garanti edilebilir. Bu sebeple
faiz yükü, ekonomik faaliyetin başarısını engelleyici bir yüktür.
Paranın kendisi, hiçbir ihtiyacı karşılamaz. Ne yenir, ne içilir,
ne de giyilir. Ama kimin eline geçerse onun ihtiyacını karşılamanın
vasıtası olur. Bu sebeple para, damardaki kan gibi dolaşımda olmalıdır.
Dolaşımda olmayan paranın kimseye faydası olmaz.
Kur’ân, biriktirmeyi değil; infakı emreder. Arapçada tünele
“nafak” (
النفق ), bir şeyi tünelden geçirmeye “infak” ( انفاق ) denir.
1
Fon (fonds), Fransızca bir kelimedir; büyükçe para, sermaye ve belli bir iş için gerektikçe
ödenmek üzere ayrılıp işletilen para anlamlarına gelir. (Tahsin Saraç,
Fransızca Türkçe Büyük Sözlük
, Ankara 1976, c. 1, s. 575).
16
TİCARET VE FAİZ
Kan, nasıl damarlardan geçip vücuda yayılırsa, gelir ve servet de
infak yoluyla, yani harcama kanallarıyla topluma yayılır.
Dolaşımdaki para, uğradığı her kişinin işini görür. Kiminin
borcunu öder, kimine mal alır, kimine üretim yaptırır, kimileri için
işçi ücreti olur… Üretimi artırıcı ve işsizliği azaltıcı etki yapar.
Fakat bu süre içinde o paranın miktarı ne artar ne de eksilir.
Piyasaya giren her para, ekonomiye hareket kazandırır. Ama faizli
kredi olarak girerse hareketlilik uzun sürmez. Çünkü onu,
ödeme gününden önce faizi ile birlikte piyasadan çekmek gerekir.
Faiz, dolaşımdaki parayı azaltacağı için piyasa eski canlılığını da
kaybeder ve acilen yeni paraya ihtiyaç olur. O da faizli olursa piyasa
gittikçe daralır. İşlem tekrarlandıkça kredi ihtiyacı artar ve
dolaşımdaki para azalmaya devam eder. Sonunda çöküş başlar.
Toplumda girişimci sayısı azdır. Geri ödeyememe riski ve teminat
gösterme zorunluluğu sebebiyle kredi alabilecek girişimci
sayısı daha da az olur.
Böylece birkaç kişi bir yandan kredi yoluyla büyük bir sermayeye
hükmetmeye başlar; diğer yandan da faiz yükü altına girerler.
Yükü halka taşıtmak için büyük iş yerleri açıp reklâm yaparak piyasayı
ele geçirmeye çalışırlar. Zamanla küçük iş yerleri kapanır.
Toplum, kredi verenlerle alanlar arasında kalır. Aldığı krediyi ödeyemeyen
girişimciler balon gibi sönerler. Kredi kuruluşları da bundan
zarar görürler. Ekonomik kriz olur, bütün toplum sarsılır. Allah
Teâlâ şöyle buyurur:
“Müminler! Allah’tan korkun! Eğer inanmış kişilerseniz faizden
geriye ne kaldıysa, bırakın! Bunu yapmadınız mı bilin
ki; Allah’a ve Elçisine karşı savaş halindesiniz. Eğer tevbe
ederseniz, ana mallarınız sizindir. Ne haksızlık edersiniz ne
de haksızlığa uğrarsınız. Borçlu, darlık içinde ise, rahata çıkıncaya
kadar beklemek gerekir. Bağışta bulunmanız sizin
için daha hayırlıdır. Bunu bir bilseydiniz!”
(Bakara 2/278280)
Tasarrufların faizli borç olarak verilmesi öteden beri bilinen bir
uygulamadır. Önceleri ancak belli büyüklükte tasarrufu olanlar faizli
borç verebilirken bankaların kurulması ile küçük tasarruf sahipleri
de borç verebilir hâle gelmişlerdir. Onlar borcu bankaya ve
GİRİŞ
17
rirler, banka bu küçük tasarrufları bir araya getirip büyük fonlar
oluşturur ve talep edenlere kredi olarak verir.
Kredinin bir maliyeti vardır, adına finansman maliyeti denir.
Üretimden pazarlamaya kadar her safhada fiyatlara eklenen bu maliyet,
fiyatları sürekli yükseltir. Krediye ödenen faiz, finansman
maliyetinin ana sebebidir. Tasarruf sahibinin alacağı faiz bundan
düşük olur. Banka, kredi verdiği kişiden %10 faiz alırsa tasarruf
sahibine %7 verir. Üretim sürecinin tüm aşamaları göz önüne alınırsa
böyle bir ortamda fiyat artışı en az %10 civarında olur. Tasarruf
sahibinin alacağı faiz, fiyat artışları karşısında yok olduğu gibi
onun anaparadan da kaybı olur. Meselâ şekerin kilosu 50 kuruş
iken %7 faizle bankaya 500 lira yatıran kişi, dönem sonunda bankadan
535 lira alır, ama bu esnada şeker en az 55 kuruşa çıkar. Bir
yıl önce 500 lirayla 1000 kilo şeker alırken şimdi 535 lirayla 973
kilo alabilir. Böylece parasının gerçek değeri %3 civarında kaybolmuş
olur. Parasını bir kenarda saklayanların kaybı daha büyüktür.
Onlar, sakladıkları 500 lira ile şimdi 909 kilo şeker alabilirler.
Onların kaybı %9 kadardır.
Kredi kullananlar, ödeyecekleri faizi, o kredi ile ürettikleri mal
ve hizmetlere ekledikleri gibi aynı oranda bir maliyeti de kendi öz
sermayeleri ile ürettikleri mal ve hizmetlere eklerler. Bunun bir sebebi
fırsat maliyetidir. Zira parayı kullanma yerine faize verme fırsatları
vardır. Bu fırsatı kullanmış gibi yapar, alabilecekleri faizi
maliyetlerine eklerler. Bunun bir başka sebebi faizin doğurduğu
enflâsyona karşı korunma ihtiyacıdır. Sonuçta fiyatlar sürekli artarken
dar ve sabit gelirlilerin serveti hızla azalır.
Kredi sistemi, servetin zenginlere akmasına yol açar. Halkın
alım gücü sürekli düştüğü için veresiye alıma özendirilirler. Birçok
kimse borcunu ödeyemez hale gelir. Dükkânlar mal, bankalar para
dolu olduğu halde piyasa durur ve darlık baş gösterir. Allah Teâlâ
şöyle buyurur:
“Allah faizi daraltır, zekâtları artırır. Allah nankör günahkârların
hiçbirini sevmez.”
(Bakara 2/276)
Bu hususu Allah’ın Elçisi şöyle ifade etmiştir:
“Faiz geliri çok da olsa sonu darlığa döner.” (Ahmed b.
Hanbel,
Müsned, c. 1, s. 395)
18
TİCARET VE FAİZ
Ayet, zekât ile faizi karşılaştırmaktadır. Zekât, onu hemen harcayacak
yerlere verilir. 1 milyon lira zekât verilse kısa sürede piyasaya
girer ve sebep olduğu canlılık kalıcı olur. Konuyla ilgili
âyet şöyledir:
“Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yedi başak
bitiren bir taneye benzer. Her başakta yüz tane vardır. Allah,
hayra harcayana kat kat verir. Allah’ın imkânları geniştir,
her şeyi bilir.”
(Bakara 2/261)
Piyasaya para sürmenin bir yolu da mudârebe, yani emeksermaye
ortaklığıdır. Bunun için bir taraf sermayesini, diğer taraf
emeğini koyar. Parası olduğu halde işletemeyenler, onu işletecek
kişilerle ortak olurlar. Kâr, sözleşmeye göre paylaşılır; zarar, sermayeden
karşılanır. Bu durumda işletmecinin zararı, yaptığı işten
gelir elde edememekle sınırlı kalır.
Mudârebe ortaklığına bankacılık hizmetleri yapma yetkisinin
verilmesiyle faizsiz bankalar ortaya çıkmıştır. Türkiye’de bunlar,
başlangıçta “Faizsiz Finans Kurumu” adıyla çalışmış, daha sonra
faizli bankalarla aynı kanuna tabi kılınarak “Katılım Bankası” adını
almışlardır. Bu kanun onlara, faizli bankaların yaptığı her türlü
işlemi yapma yetkisi vermiştir. Onlardan farklı olarak fonlarını faizsiz
olarak toplarlar ayrıca finansal kiralama ve ticaret yapabilirler.
Bu kanundan sonra katılım bankaları, isterlerse tamamen faizli,
isterlerse kısmen faizli veya tümüyle faizsiz çalışma imkânı elde
etmişlerdir. Bu yeni yapı, onların kimliklerini sorgulanır hale getirmiştir.
Katılım bankalarının, bankacılık hizmetleri dışındaki tek
işleri ticaret olmalıdır. Finansal kiralama, mudârebe, murâbaha ve
müşareke işlemleri ticari işlemler olduğu için bunları bir tüccar gibi
yapmalıdırlar. Bu konu ileride ele alınacaktır.
Tasarrufları mudârebe sermayesi olarak vermek öteden beri bilinen
bir uygulamadır. Ama önceleri ancak belli büyüklükteki tasarruf
sahipleri ortak bulurken faizsiz bankalar sayesinde küçük tasarruf
sahipleri de ortak bulur hale gelmişlerdir. Bunlar tasarrufları
toplar, büyük fonlar oluştururlar.
Ortaklık sisteminde sermayeye ödenmesi gereken bir bedel olmadığından
finansman maliyeti de olmaz. Çünkü bu sistemde tasarruftan
gelir elde etmenin yolu, ya onunla bir iş görmek ya da bir
GİRİŞ
19
ortaklığa katılmaktır. Sistem ekonomik hayata hâkim olursa ne faizin
doğurduğu fırsat maliyeti, ne de sebep olduğu enflâsyon olur.
Fiyatlar, kendi tabiî seyri içinde bazen artar, bazen azalır. Sermaye
sahipleri, ortaklarıyla birlikte büyür veya küçülürler.
Kredi sistemi, tasarruf sahiplerini etkisiz hâle getirir. Onların
ne olup bittiği ile ilgilenmeleri gerekmez. Belli bir süre paralarıyla
ilgiyi kesince donuklaşırlar. Bunların yapacağı şey bir iş yerinde
çalışmaktır. Alacakları ücret veya maaş belli olduğu için iş yerinin
gidişatı onları ilgilendirmez. Onlar ücretlerini alır, işlerine bakarlar.
Ellerindeki tasarruflar zamanla eriyip yok olur. Ücret veya maaşları
yetmemeye başlar. Büyük kitleyi oluşturan bu insanlar kendi
içine kapalı ve geçim derdi ile uğraşan kişiler haline gelirler. Kendilerini
sıkan bu gelişmelere tepki duyarlar. Gün geçtikçe tepkileri
artar. Sonunda mutsuz ve umutsuz halk kitleleri ortaya çıkar.
Diğer taraftan zenginler, artan servetlerinin kabarttığı iştahları
yüzünden tatmin olamaz hale gelir; siyasî ve sosyal hayatı da yönlendirme
gayretine girerler. Böylece bütün dengeler bozulur.
Ortaklık sisteminde de büyük zenginler olur. Ancak tasarruf
sahipleri, ortaklarıyla birlikte büyüdüğü veya küçüldüğü için onlar,
ekonomik, siyasî ve sosyal gelişmelere karşı duyarlı olurlar. Böylece,
kimsenin kimseye yük olamadığı ve herkesin, işin bir ucundan
tutma zorunluluğunu hissettiği serbest iş ortamı gelişir.
Kredi sistemi sermayeyi sahibinden bağımsızlaştırır. Ortaklık
sisteminde sermayenin sahibiyle bağlantısı mecburen devam eder.
Çünkü bu sistemde kişi, parasının akıbetini düşünmek ve ekonominin
gidişatını takip etmek zorunda kalır. Ortak olmanın verdiği sorumluluk
onu, daha dikkatli ve etkili hâle getirir. Çünkü o, ortak
olacağı kişileri tanımaya ve ne olup bittiği ile ilgilenmeye ihtiyaç
duyar. Yoksa kâr beklerken zarar edebilir. Bu süreç içinde piyasayı
öğrenip iş adamlığı yeteneği kazanabilir.
Ortaklık sisteminde ekonomik ve sosyal gerginlikler azalır, verimlilik
artar. İş sahipleri toplumun güvenini kazanmak için gayret
göstermek zorunda kalırlar. Böylece bir huzur ve güven ortamı doğar.
Sistem, mantığına göre işlerse çağdaş toplumlarda rastlanan
ölçüde çalışma hayatı problemleri de olmaz.
20
TİCARET VE FAİZ
Faiz yasağı, kredi sistemini işlemez hâle getirir. “
Allah alım satımı
helâl, faizli işlemi haram kılmıştır
.” (Bakara 2/275) Bu sebeple
Müslümanlar ortaklık sistemini geliştirmek zorundadırlar.
Birçok kimse, alım satım ile faizi aynı sayar. Bunlar aradaki
farka değil, benzerliklere bakarlar. Hâlbuki farka bakıp bunların
ayrı şeyler olduğunu görmek gerekir. Bu husus, kitabın bir bölümünü
oluşturmaktadır
Faiz, Kur’ân’ın en ağır yasaklarındandır. Bu yasağı açıklayan
hadisler ve fakihlerin bunlarla ilgili içtihatları vardır. Neyin Allah’ın
yasağı, neyin Allah’ın Elçisinin açıklaması, neyin de fakihlerin
içtihadı olduğunu bilmek gerekir. Kitapta bu ayırıma dikkat
edilmiştir.
Bu kitabın hazırlanışında Kur’ân esas alınmış ve alışılmışın dışında
bir usul uygulanmıştır. Bu, Kur’ân’ın gösterdiği usuldür.
Bundan sonraki bölümde bu metoda değinilecektir.
Temel fıkıh kitapları paranın, altından ve gümüşten basıldığı
devirlerde yazılmıştır. O paralar dünyanın her yerinde değerliydi,
ama kâğıt para ancak siyasî otoritenin kararı ve insanların kabulü
ile bir değer kazanır. Bunun milli sınırlar dışında para olarak kabul
edilebilmesi, uluslar arası ilişkilere, o parayı çıkaran devletin itibarına
ve insanların bunu kabul etmelerine bağlıdır.
Borç öderken alınan değerle verilen değer arasındaki denklik,
şimdiye kadar tartı (vezn), ölçek (keyl) veya sayı (adediyatı
mütekâribe) ile hesap edilirdi. 100 g altın borcu olan, aynı ayarda
100 g ödeyince borçtan kurtulurdu. Buğday borçlanan borcunu ölçek
ile yumurta borçlanan da sayı ile öderdi.
Madeni para sisteminden kalma alışkanlıkla kâğıt para, adedî
mal sayılmaktadır. Adedî mal, yumurta, ceviz ve belli standarttaki
mallar gibi birimleri arasında önemli değer farkı olmayan ve sayıyla
işlem gören gerçek maldır. Kâğıt para bu özellikte değildir; dolayısıyla
adedî mal olamaz. Öyle olsaydı boyutları aynı olan 1
ABD doları ile 100 ABD doları aynı değerde olurdu. Çünkü iki
yumurtadan birine yazılan 100 rakamı, onu diğerinden değerli kılmaz.
100 TL ile 100 doların aynı değerde olmaması da onların
maddesi ve yapısıyla ilgili değildir. Bu sebeple kâğıt para adedine
göre değil, satın alma gücüne göre işlem görür. Onu, altın ve gümüş
paralar gibi adedî mal saymak büyük haksızlıklara yol açmak
GİRİŞ
21
tadır. İlgili kanunlar değişmeli; kâğıt para, üzerindeki rakama göre
değil, temsil ettiği değere göre işlem görmelidir. O zaman, bu yolla
yapılan haksızlıklar büyük ölçüde önlenir.
Burada sahasında ilk sayılacak bölümler vardır. En önemlisi faizin
farklı bir yaklaşımla ele alındığı bölümlerdir. Bu bölümlerde
altın, gümüş, arpa, buğday, hurma ve tuz satışını düzenleyen hadislerin,
ayetlere ilâve bir hüküm getirmediği, aksine alım satım adı
altında faizli işlem yapılmasını engellediği ortaya çıkarılmıştır.
Hâlbuki bugüne kadar hadislerin farklı bir sahayı düzenlediği varsayılmış;
faiz, anlaşılamaz ve içinden çıkılamaz hâle getirilmiştir.
Bu yeni yaklaşımla konu, farklı bir boyut kazanmıştır. Faizi belli
bir esasa oturtmak için bu boyut çok önemlidir.
Yapılacak tenkit ve tavsiyeler, çalışmalarımıza ışık tutacaktır.
B
İRİNCİ BÖLÜM
FIKIHTA USULÜMÜZ
24
TİCARET VE FAİZ
FIKIHTA USÛLÜMÜZ
Kur’ân tek kaynaktır. Sünnet ise Peygamberimizin Kur’an’dan
çıkardığı hükümlerden ibarettir. Bu sebeple Kur’ân’dan ayrı bir
kaynak değildir. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Bu Kur’ân, gerçekten
en doğru olanı gösterir.”
(İsra 17/9)
Kur’ân, kendini açıklayan kitaptır. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Ey Elçi! Biz sana okuduğumuzda onun okunuşunu takip
et. Sonra onu açıklamak bize düşer.”
(Kıyame 75/18–19)
Âyetler, birbirini açıklar biçimdedir. Bunun için âyetler arası
ilişkileri bilmek gerekir. Bunu bilmeyenler sınırlı sayıdaki ayetle,
sayısız soruya cevap verilemeyeceğini söylerler. Hâlbuki Allah
Teâlâ şöyle buyurur:
“Biz bu Kitab’ı sana; her şeyi apaçık belirtsin, doğruyu göstersin,
ona bağlananlara iyiliği bol ve bir müjde olsun diye
indirdik.”
(Nahl 16/89)
IKUR’ÂN’IN
KUR’ÂN İLE AÇIKLANMASI
Allah Teâlâ şöyle buyurur:
الر كتاب أحكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير
.
“Elif, Lâm, Râ. Bu öyle bir kitaptır ki, âyetleri muhkem kılınmış,
sonra hakîm olan ve her şeyin iç yüzünü bilen Allah
katından ayrıntılı olarak açıklanmıştır.”
(Hûd 11/1)
Bazı âyetler
muhkemdir, açık hükümler içerirler. Bunlar, olgun
ve lezzetli meyve gibidir; onu tanıyan ve onu bulan herkes ondan
yararlanabilir. Bir de muhkemlere benzerliği olan âyetler vardır;
onlara da
müteşâbih denir. Allah, kendi te’vîli ile bu âyetlerden birini
diğerine bağlamıştır. Çünkü te’vîl, bir şeyi asıl hedefine çevirmektir.
Bununla Allah, ikili âyetler kümesi oluşturmuş, onlardaki
bu özelliğe mesânî adını vermiştir. Mesânî, muhkem ve
müteşâbihle başlar, sonra onlara benzer diğer iki âyet ve sonra diğer
iki âyet gelir. Her konudaki âyetler iki, dört, altı, sekiz, on...
diye sıralanır. Bir konuyla ilgili ne kadar çok
müteşâbih âyet bulunursa
o kadar ince noktalara ulaşılır. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
FIKIHTA USULÜMÜZ
25
الله نزل أحسن الحديث كتابا متشابها مثاني تقشعر منه
جلود الذين يخشون ربهم ثم تلين جلودهم وقلوبهم إلى ذكر
الله ذلك هدى الله يهدي به من يشاء ومن يضلل الله فماله
من هاد .
“Allah sözün en güzelini, müteşâbih ve mesânî bir kitap
1
olarak indirmiştir. Rablerine saygı duyanların tüyleri, bundan
dolayı diken diken olur. Sonra derileri ve kalpleri Allah’ın
zikrine (Kur’ân’a) yumuşar ve yatışır. İşte bu Allah’ın
yoludur. Yola gelene bu şekilde yol gösterir. Allah,
kimi yoldan çıkmış sayarsa onu yola getiren olmaz.”
(Zümer
39/23)
Müteşâbih (
متشابه ); birbirine benzeyen iki şeye denir. Mesânî
مثاني
) ), “ikişerler” demektir. Müteşâbih ve mesânî, âyetlere ait
özelliklerdir. Her bir âyet, başka âyetlerle benzeştiği için bu açıdan
bütün âyetler müteşâbihtir. Onlardan oluşan ikişerli kümelerden
her biri de mesânî olur. Âyette,
“Allah sözün en güzelini,
müteşâbih ve mesânî bir kitap olarak indirmiştir”
buyrulması bundandır.
Benzer âyetleri bulmak, aradaki ilişkileri iyi kurmak ve açıklamalara
ulaşmak, topraktan maden çıkarıp işlemek ve onu üretimde
kullanmak gibidir. Bunun için işi bilen, donanımlı ve uzman bir
ekibe ihtiyaç olur. İşte Kur’an’dan ilgili âyetleri bulup çıkaracak
ve Allah’ın yaptığı açıklamalara ulaşacak olanlar âlimlerden oluşan
bir ekiptir. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
كتاب فصلت آياته قرآنا عربيا لقوم يعلمون
.
“Bu, bilen bir toplum için, âyetleri Arapça okuyuş olarak
açıklanmış bir kitaptır.”
(Fussilet 41/3)
Âyette geçen “Kur’an” ve “Arapça” kelimeleri gösteriyor ki,
ekibin içinde Kur’ân’ı ve Arapçayı iyi bilen kişilerin olması zorun
1
Ayetteki (
كتابا ) kelimesi mastardır ve cümle içinde haldir. Bu sebeple “kitap olarak”
diye tercüme edilmiştir. “
Yazıya dökülmüş, yazıyla tespit edilmiş halde”
demektir. (Rağıb elİsfahânî,
Müfredât
, كتب maddesi, Safvân Adnan Davudî’nin
tahkikiyle, Dımışk ve Beyrut 1412/1992) Türkçedeki, yazılı veya basılı sayfalardan
oluşan eser anlamında değildir.
26
TİCARET VE FAİZ
ludur. Ayrıca araştırılan konunun uzmanlarına ihtiyaç olur. Mesela
ekonomi ile ilgili âyetler üzerinde çalışılıyorsa ekip içinde ekonomi
uzmanları bulunmalıdır.
Konuyu tam olarak açıklayan âyet şudur:
هو الذي أنزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هن أم
الكتاب وأخر متشابهات فأما الذين في قلوبهم زيغ في تبعون
ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تأويله وما يعلم تأويله إلا
الله والراسخون في العلم يقولون آمنا به كل من عند ربنا
وما يذكر إلا أولوا الألباب .
“Sana bu Kitab’ı indiren odur. Onun bir kısmı muhkem
âyetlerdir; onlar Kitab’ın anasıdır. Öbürleri ise müteşâbihtir.
(muhkeme benzerler). Kalplerinde kayma olanlar, fitne çıkarma
isteği ve onu te’vîl isteği ile müteşâbihe uyarlar. Oysa
onun te’vîlini Allah’tan başkası bilmez. Sağlam bilgi sahipleri
şöyle derler: ´Biz buna inandık; hepsi de Rabbimiz
katındandır.’ Bunu sadece içi temiz olanlar düşünürler.”
(Âli
İmrân 3/7)
Biraz da te’vîl üzerinde durmak gerekir.
Te’vîl, bir şeyi asıl
hedefine çevirmektir.
2 Bu husus Kur’ân’da örneklerle açıklanmıştır.
İlgili âyetlerden biri şudur:
سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَلَيْهِ صَبْرًا
“... dayanamadığın işlerin te’vîlini sana anlatacağım.”
(Kehf
18/78)
Musa aleyhisselamın Hızır’la
3 yolculuğunda Hızır, önce bindikleri
gemiyi delmiş, sonra bir erkek çocuğunu öldürmüş; sonra da
kendilerini misafir etmek istemeyen bir kasabada yıkılmak üzere
olan bir duvarı, ücret almadan doğrultmuştu. Musa aleyhisselam bu
davranışlara dayanamayınca ayrılmaya karar vermişler, sonra Hızır
ona; “dayanamadığın bu işlerin te’vîlini sana anlatacağım” diyerek
şunları söylemişti:
رد الشيء إلى الغاية المرادة منه
2 Rağıb elİsfahânî,
Müfredât
, أول maddesi.
3 Kur’ân’da Hızır adı geçmez. Bu ad hadiste yer alır. Bkz. Buhârî,
Sahih, İlim, 44.
FIKIHTA USULÜMÜZ
27
“Gemi, denizde çalışan ve başka işi olmayan birkaç kişinindi;
istedim ki onu kusurlu hale getireyim. Çünkü arkalarında
sağlam gemileri zorla alan bir hükümdar vardı.”
“Oğlana gelince; anası babası inanmış kimselerdi. Çocuğun
onları azdırmasından ve inkâra sürüklemesinden korktuk.
Rablerinin o çocuktan daha temiz ve onlara daha çok merhamet
eden birini vermesini istedik.”
“Duvar ise, şehirde iki yetim erkek çocuğuna aitti. Altında
onlara ait bir hazine vardı. Babaları iyi insandı. Rabbin istedi
ki onlar olgun hale gelsin ve hazinelerini çıkarsınlar. Bu
Rabbinden bir ikramdır. Yoksa ben bunları kendiliğimden
yapmış değilim. İşte dayanamadığın işlerin te’vîli budur.”
(Kehf 18/6582)
Her bir olayın te’vîli, yani bağlı olduğu ana konu gösterilince
Musa aleyhisselamın şaşkınlığı geçmişti.
Rüya yorumuna da te’vîl denir. Rüyadaki sembollerle gerçek
olaylar arasında benzeşme (teşabüh) olur. Bu benzerlikten yola çıkan
yorumcular ipuçlarını bulur, gerçek olaylarla bağlantıyı kurar
ve doğru yoruma ulaşırlar. Yusuf aleyhisselam zindanda iken hükümdarın
rüyasını böyle yorumlamıştı.
4
Te’vîl Kur’ân’da, ahiretle ilgili olarak da kullanılır. Çünkü her
olayın, ahiretle bağlantısı vardır. İlâhî kitaplar, bu bağlantıyı göstererek
uyarıda bulunurlar. Bunları dikkate almayanlar ebedi hayatı
kaybederler.
5
Görülüyor ki, te’vîlde; biri ana, diğeri onunla bağlantılı olan iki
konu vardır. Hızır olayında ana konu, Musa aleyhisselamın bilmediği
arka plândır. Gördüğü olaylar, onlarla bağlantılıdır. Ana konuyu
kavramadan onlarla bağlantılı olayları kavrayamamıştı.
Bütün bunlar gösteriyor
ki te’vîl; bir şeyi, ilgili olduğu ana
konuya bağlayarak değerlendirmektir
. İlgili konuyu bulmak için
ana konuyla olan benzerliğe bakılır.
Birbirine benzeyen şeylere müteşâbih denir. Benzeşen âyetler
de öyledir. Onlardan her biri diğerine müteşâbihtir. Bunlardan ana
âyete muhkem denir.
4 Bkz. Yusuf 12/43’ten 49. ayete kadar.
5 Bkz. Araf 7/5253
ve Nisa 4/59.
28
TİCARET VE FAİZ
“... Oysa müteşâbihin te’vîlini Allah’tan başkası bilmez.”
buyurulmuştur. Yani müteşâbihi te’vîl edip ana âyete bağlayan Allah’tır.
Bunu ondan başkası yapamaz.
Allah Teâlâ ana âyetle, diğer âyet arasına benzerlik (teşâbüh)
koyarak kendi te’vîlini bulmamıza fırsat vermiştir. Âyetlerdeki bu
ilişkileri dikkate almayıp kendilerine göre te’vîl yapanlar, bunu bilerek
yaparlarsa yoldan çıkarlar. Âyetin ilgili bölümü şöyledir:
“... Kalplerinde kayma bulunanlar, fitne çıkarma isteği ve
onu te’vîl isteği ile müteşâbihe uyarlar.”
Birbirine benzer iki âyetten her biri, diğerine göre müteşâbihtir.
Bunları birbirinden ayırmadan farklı yoruma gitmek mümkün olmaz.
Ayetleri birbirinden ayırınca farklı yorumlar ortaya çıkabilir.
Dini kullanarak insanları saptırmanın en kısa yolu budur.
Ali
İmran 7. âyette şöyle bir hüküm yer alır:
“Sağlam bilgi sahipleri şöyle derler: Biz buna inanırız. Hepsi de
Rabbimiz katındandır”.
Âyetler arasında ikili ilişkiler ağı oluşturan,
araya benzerlik koyarak müteşâbihi muhkeme bağlayan ve
kendi te’vîlini bize gösteren Allah’tır. Biz âyetleri te’vîle değil,
Allah’ın yaptığı te’vîli bularak anlamaya çalışırız.
Âyetler arası ilişkileri göremeyenler, muhkem, müteşâbih,
mesânî ve te’vîl kelimelerine farklı anlam vermişlerdir. Bunlar tefsir
usûlü ve fıkıh usûlü kitaplarında yazılıdır.
Âyetler arası ilişkilerin görülememesi, Kur’ânSünnet
bütünlüğünün
kaybolmasına ve hadislerin Kur’ân’dan çıkarılan hükümlerden
ibaret olduğu gerçeğinin görülememesine yol açmıştır. Bu sebeple
Sünnet, Kur’ân’ın yanında, ondan bağımsız, ikinci delil sayılmış
ve kopukluk derinleşmiştir. Bu tavır, Kur’ân ile Sünnetin zıt
anlamlar içerebileceği veya farklı sahaları düzenleyebileceği iddiasını
beraberinde getirmiştir. Altın, gümüş, buğday, arpa, hurma ve
tuz satışlarını düzenleyen hadisin algılanışı ile faiz âyetleri arasındaki
zıtlık buna örnek olabilir. Bu konu daha sonra gelecektir.
IIALLAH’IN
ELÇİSİ’NİN AÇIKLAMALARI
Sünnet, Peygamberimizin Kur’ân’dan çıkardığı hükümler olduğu
için Kur’ân’a tabidir. Bir âyet şöyledir:
FIKIHTA USULÜMÜZ
29
“De ki: İlk elçi ben değilim; benim ve sizin başınıza ne geleceğini
bilmem; ben sadece bana vahyolunana tabi olurum;
ben açık bir uyarıcıdan başka bir şey değilim.”
(Ahkaf 46/9)
Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Sana bu kitabı gerçeğin kendisi olarak indirdik ki, insanlar
arasında Allah'ın sana gösterdiği gibi hükmedesin. Sakın hainlerin
savunucusu olma.”
(Nisa 4/105)
Peygamberimizin her davranış, her sözü ve her uygulaması bize
örnektir. İlgili âyet şöyledir:
“Ey inananlar! Sizin için; Allah’a ve ahiret gününe umut
bağlayan ve Allah’ı çok anan (Kitab’ını çok okuyan) herkes
için Allah’ın Elçisi’nde güzel bir örnek vardır.”
(Ahzab
33/21)
Sünnet Peygamberimizin Kur’an’dan çıkardığı doğru hükümlerdir.
Yanlış olsa Allah düzeltir. Bu sebeple o hükümlerin her biri
birer hikmettir. Zaten Peygamberimizin görevi bize Kur’an’ı ve
hikmeti öğretmektir. İlgili âyetlerden biri şöyledir:
Allah müminlere büyük bir iyilikte bulunmuştur. Çünkü içlerinden
birini onlara, Allah’ın âyetlerini okuyan, onları
arındıran; Kitab’ı ve hikmeti öğreten bir elçi olarak göndermiştir.
(
Ali
İmran 3/164)
Bu sebeple Sünnet, Kur’ân ile birlikte değerlendirilir. Sünnetle
âyetler arasında benzerlik vardır. Bu benzerlikten hareketle ilgili
âyeti bulmak gerekir. Kur’ân’a ters ya da kendi içinde çelişkili sayılıp
kenara itilmiş çok sayıda hadis vardır. İlgili âyetler bulununca
çelişkinin yok olduğu görülecektir. Bu yol, uydurma hadisleri tespit
bakımından da güvenli bir yoldur. Mezheplerin faize yaklaşımı
dikkatle okunursa aksi davranışın ne kadar zararlı olduğu görülecektir.
IIIÖNCEKİ
İLÂHÎ KİTAPLARDAN YARARLANMA
Allah’ın ilk Elçisi’nden son Elçisi’ne kadar vahiyde bütünlük
vardır. Kur’ân âyetlerinin büyük bir kısmı Nuh’a, İbrahim’e, Musa’ya
ve İsa’ya vahyedilene denktir. Allah Teâla şöyle buyurur:
“Allah Nuh’a buyurduğunu, sana vahyettiğini, İbrahim’e,
Musa’ya ve İsa’ya emrettiğini sizin için bu dinin şeriatı
30
TİCARET VE FAİZ
yapmıştır. Dini ayakta tutun, onda ayrılığa düşmeyin...”
(Şura 42/13)
Kur’ân’ın bir kısmı da sadece Allah’ın son Elçisine vahyedilen
hafifletici hükümler içerir. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Bir âyeti nesheder veya unutturursak, yerine ya daha hayırlısını,
ya da dengini getiririz. Bilmez misin, Allah’ın gücü
her şeye yeter.”
(Bakara 2/106)
Kur’ân, önceki kitapları nesh etmiştir. Çünkü nesh sözlükte; bir
şeyi bir başka şeyle değiştirme, onun yerine başkasını koyma anlamına
gelir.
6 Kur’ân, ilâhî kitapların Allah tarafından tasdik edilmiş
son nüshası gibidir. Kur’ân’a uymak; Tevrat’a, İncil’e ve Allah’ın
indirdiği tüm kitaplara uymaktır. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Yanlarındaki Tevrat’ta ve İncil’de yazılı bulacakları ümmî
Peygambere uyanlara; işte onlara o Peygamber iyiliği emreder,
kötülüğü yasaklar. İyi şeyleri helâl, pis şeyleri haram kılar.
Sırtlarından ağır yükleri, boyunlarından demir halkaları
kaldırır atar. Kim ki ona inanır, onu saygıyla destekler, ona
yardım eder, onunla birlikte gönderilen o Nur’a uyarsa; işte
onlar umduklarına kavuşurlar.”
(A’raf 7/157)
Önceki kitaplar,
Ehl-i kitab’ı tanımayı sağlar ve onlarla ilişkilere
yön verir. Allah Teâla şöyle buyurur:
“De ki: “Ey Ehl-i kitap! Aramızda eşit seviyede olan bir söze
gelin; Allah’tan başkasına kul olmayalım. Ona bir şeyi ortak
koşmayalım. Bizden biri diğerini Allah ile kendi arasına rab
olarak koymasın”. Eğer yüz çevirirlerse deyin ki: “Şahit
olun, biz ona teslim olmuşuzdur”.
(Ali
İmran 3/64)
Eski ilahî kitaplardan, önceki toplumlarla ilgili bilgiler alabiliriz.
Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Onlardan önce yok etmiş olduğumuz kasabaların halkı
inanmamıştı. Şimdi bunlar mı inanacak?
Senden önce kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden başka
elçi göndermedik. Bilmiyorsanız ehl-i zikre (o kitapları bilenlere)
sorun.”
(Enbiya 21/67)
6 İbn Manzûr,
Lisanu’l-Arab, Beyrut, 1410نسخ
, 1990 maddesi.
FIKIHTA USULÜMÜZ
31
Tevrat Kur’ân’dan hacimlidir. Kur’ân’da kısa geçen bazı konular,
Tevrat’ta genişçe yer alır. Bundan yararlanılarak ilgili âyetler
açıklanabilir. Meselâ Tevrat’ın bildirdiğine göre, ilk Yahudilerin
bulunduğu toplumda
Apis adı verilen bir boğaya tapılırdı. Bakara
Suresinde de Yahudilere, bir boğa kesmelerinin emredildiği ama
kesmemek için bahane aradıkları bildirilmektedir.
7 Bu iki bilgi birleşince
onları anlamak mümkün olur. Musa aleyhisselamın bir süre
için ayrılmasını fırsat bilerek neden buzağı heykeli yapıp taptıkları
da anlaşılır.
8 Buradan hareketle kurban bayramında, hayvanın kanını
akıtmanın şart olmasının sebebi de anlaşılır.
Kur’ân’ı açıklarken önceki ilâhî kitaplardan yararlanmaya bir
de şu âyet örnek verilebilir:
“Bir gün sizden kesin söz almıştık. Tur’u da tepenize kaldırmıştık.
“Size verdiğimiz şeye sıkı sarılın; dinleyin!” demiştik.
“Dinledik ve sıkı sarıldık” demiştiniz. Hâlbuki görmezlikten
gelmeniz sebebiyle o buzağı tutkusu içinize işlemişti.
De ki: “İmanınız size ne kötü emir veriyor!.. Eğer
inanmış kimselerseniz.”
(Bakara 2/93)
“Dinledik ve sıkı sarıldık”
diye tercüme edilen ( = سمعنا و عصينا
semi’nâ ve asaynâ) cümlesidir. Tefsir ve meallerde ona
“Dinledik
ve isyan ettik”
anlamı verilmiştir. “İsyan ettik” diye söz verilemeyeceği
için âyet açıklanamamıştır. Tevrat’a bakınca buradaki (
عصينا
= asaynâ)’nın “sıkı sarıldık” diye anlaşılması gereği ortaya çıkar.
Bu, kelimenin Arapça’daki sözlük anlamlarından biridir.
9
Eski ilâhî kitaplardan yararlanmanın en önemli tarafı,
Kur’ân’ın onları nasıl tasdik ettiğini görmektir. Bu sayede, o kitaplara
karışan insan sözleri ayıklanabilir.
IVARAP
DİLİNDEN YARARLANMA
Allah Teâlâ şöyle buyurur:
7 Bkz. Bakara 2/6771.
Geniş bilgi için bkz. Abdulaziz Bayındır, Yahûdiler İsyan
Sözü Mü Verdiler,
Kur’ân Işığında Doğru Bildiğimiz Yanlışlar, İkinci baskı, s.
109, İstanbul 2006
8 Bkz. Bakara 2/51, 54, 92 ve 93.
9 Geniş bilgi için bkz. Abdulaziz Bayındır, Yahûdiler İsyan Sözü Mü Verdiler,
Kur’ân Işığında Doğru Bildiğimiz Yanlışlar
, İkinci baskı, s. 115.
32
TİCARET VE FAİZ
“Biz, her elçiyi kendi toplumunun dili ile gönderdik ki, onlara
iyice açıklasın. Bundan sonra Allah direneni sapıklıkta
bırakır, gayret göstereni de yola getirir. Güçlü olan o, doğru
karar veren odur.”
(İbrahim 14/4)
Kur’ân, Arapça olduğu için onu anlamada Arap dilinin önemi
açıktır. Ama birçok tefsir ve mealde dil kurallarına aykırılıklar
vardır. Meâlini verdiğimiz İbrahim 4. âyet buna örnek olabilir.
Ulaşabildiğimiz tefsir ve mealler âyete şöyle anlam vermişlerdir:
“Biz, her elçiyi kendi toplumunun dili ile gönderdik ki, onlara
iyice açıklasın. Bundan sonra Allah dilediğini sapıklıkta
bırakır, dilediğini de yola getirir. Güçlü olan o, doğru karar
veren odur.”
Allah dilediğini yola getirecek ve dilediğini saptıracaksa neden
elçi göndersin? Bu durumda elçinin, o toplumun dili ile açıklama
yapmasının ne anlamı olur? Allah’ın sözüne çelişki doğacak şekilde
anlam verilir mi?
Kur’ân’da meşîet (
المشيئة ) ve irâde ( الإرادة ) kökünden
kelimeler geçer. İrade istemek, meşîet ise bir şey yapmaktır.
Zamanla meşîete de irâde anlamı verilir olmuş, tefsir ve meallerin
tamamı buna göre yazılmıştır. Bu, birçok âyetin yanlış
anlaşılmasına ve ayetler arası ilişkilerin bozulmasına yol
açmıştır.
10 Yukarıdaki âyete meal verirken يشاء fiilinin geçtiği yere “bir
şeyler yapan” anlamı verirsek meâl aşağıdaki gibi olur:
“Biz, her elçiyi kendi toplumunun dili ile gönderdik ki, onlara
iyice açıklasın. Bundan sonra Allah bir şeyler yapanı sapıklıkta
bırakır, bir şeyler yapanı da yola getirir. Güçlü olan
o, doğru karar veren odur.”
(İbrahim 14/4)
Meâl böyle yapılsaydı “bir şeyler yapan” sözüyle neyin kast
edilmiş olabileceği hemen anlaşılabilirdi.
10 Geniş bilgi için bkz. Abdulaziz Bayındır,
a.g.e, Kur’ân’da Meşîet ve İrâde başlığı,
s. 120.
FIKIHTA USULÜMÜZ
33
VKUR’ÂNFITRAT
İLİŞKİSİ
Fıtrat, varlıkları oluşturan yaratılış, değişim ve gelişim ilke ve
kanunlarını ifade eder. Göklerin, yerin, insanların, hayvanların,
bitkilerin yani her şeyin yapısı ve işleyişi buna göredir. Bilimde,
teknolojide ve insan ilişkilerindeki temel kanunlar da bunlardır.
Kur’ân, fıtratın Allah tarafından bildirilmiş şeklidir. Allah
Teâlâ şöyle buyurur:
“Sen yüzünü dosdoğru bu dine, Allah’ın fıtratına çevir. O
İnsanları ona göre yaratmıştır. Allah’ın yarattığının yerini
tutacak bir şey yoktur. İşte sağlam din bu dindir. Ama insanların
çoğu bunu bilmezler.”
(Rum 30/30)
Fıtrat İslâm’dır. Kur’ân ile fıtrat arasında tam bir uyum vardır.
Fıtratı anlamak için Kur’ân’dan, Kur’ân’ı anlamak için de fıtrattan
yararlanmak gerekir.
Fıtrat kanunları insanda da geçerli olduğundan Kur’ân’a aykırı
davranışlar onu rahatsız eder. Ama o; menfaatleri, beklentileri veya
özentileri sebebiyle bu tür davranışlara girer. Sonra alışır ve zevk
almaya başlar. Ama içinde gizlenen rahatsızlık, zaman zaman ortaya
çıkar. Böyle kimseler, kendilerini hesaba çekmekten kaçınırlar.
Peygamberler de onları
tezekküre yani bir iç muhasebesi yapmaya
çağırırlar.
Tezekkür
, zihinde var olan bilgiyi harekete geçirmektir. Allah’ın
elçileri, her ortamda geçerli doğruları söyleyip insanın fıtratına
hitap ettikleri için etkili olmuşlardır.
Kurân’ın her yasağı gibi faiz yasağı da fıtratla ilişkilidir. Yani
bu yasak, mutlu insan ve mutlu toplum için olmazsa olmaz bir yasaktır.
Faiz anlatılırken konunun bu yönü dikkate alınacaktır.
Kur’ân’ın gösterdiği yoldan gidince fıkıh usulünde olan şekliyle
icma ve kıyasa ihtiyaç kalmaz. Ayrıca “olayların sınırsız,
nasların sınırlı olduğu, bu sebeple başka yollara başvurma zorunluluğu
doğduğu” şeklinde yanlış düşüncelere de yer olmaz.
İşte elinizdeki bu kitabı farklı kılan bu usuldür.
İKİNCİ BÖLÜM
KUR’ÂN VE SÜNNET’TE FAİZ
36
TİCARET VE FAİZ
IFAİZ
Kur’ân’da faiz anlamına gelen kelime riba’dır. Riba (
الربوا
veya
الربا ) mastar olarak ‘artma’ ve ‘çoğalma’ isim olarak ‘artan’ 1
yani faiz anlamındadır.
Faiz, borçtan elde edilen gelirdir. Artma, borçtan dolayı olduğu
için riba, bu artışa sebep olan işlem yani faizli işlem demek olur.
Mekke’de inen bir âyette Allah Teâlâ şöyle buyurur:
وَمَا آتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَّهِ
وَمَا آتَيْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيد ونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ
“İnsanların malları içinde artsın diye faize verdiğiniz şey
(borç) Allah’ın yanında artmaz. Allah’ın rızasını isteyerek
verdiğiniz zekâta gelince işte kat kat artıranlar zekât verenlerdir.”
(Rum, 30/39)
İhtiyacından fazla malı olandan başkası borç veremez. Faizli
borç ise
“İnsanların malları içinde artsın diye…” verilir. Dolayısıyla
belli bir varlığa sahip olmayan kişilere verilmez.
Faizli borç veren kişi, alacağını, faizi ile birlikte almayı kesinleştirmek
için kefil ister ve teminat alır. Böylece, malını koruma
sıkıntısından da kurtulmuş olur. Borçluyu faiz yükü altına sokan
şey ise, daha çok kazanma arzusu veya borca olan ihtiyacıdır.
Faiz, kira gelirine benzetilerek “paranın zaman değeri” diye tanımlanır.
Kiralanan mal, tüketilmeden yararlanılan maldır. Ev kiralayan
içinde oturur. Otomobil kiralayan ona biner. Süresi bitince
onları sahibine verir. Tüketilmeden yararlanılamayan mal kiralanamaz.
Meselâ paranın kendisi, hiçbir ihtiyacı karşılamaz. Büyük
bir hazineye sahip olan kişi, bir miktar yiyecek bulamazsa ölür, barınacak
yeri yoksa açıkta kalır. Para onun ne yiyeceği ne evi olur.
Paradan yararlanmak için onu, bir mal veya hizmetle değiştirmek
yani tüketmek gerekir. Dolayısıyla böyle bir mal kiralanamaz; kiralanamayan
malın da zaman değeri olmaz.
Faizciler derler ki; bugün ihtiyacı olan birinin, ileride eline geçecek
parası olabilir. Bir başkası da bir süre kullanamayacağı paraya
sahip olabilir. Faize izin verilirse para sahibi, daha çok alma ar
1
Bkz. İbn Manzûr,
Lisanu’l-arab, c. XIV, s. 305.
KUR’ÂN VE SÜNNET’TE FAİZ
37
zusuyla onun ihtiyacını karşılar. Borçlu da eline mal geçince borcunu
fazlasıyla öder. Böylece hem para boşuna beklememiş, hem
de her iki taraf bundan yararlanmış olur.
Ayette geçen
“…faize verdiğiniz şey (borç) Allah’ın yanında artmaz”
sözü
“fıtrata yani mal ve para piyasalarındaki tabiî kurallara göre
artmaz”
demek olur. Çünkü borç verme işlemi, gelir getirici faaliyet
değildir. Gelir, borcu alan kişinin onu işletmesiyle elde edilebilir.
Borç vermek, parayı işletmek değildir. Faizci, borcu işletmenin sorumluluğuna
katılmadığından elde edilebilecek geliri paylaşmaya
hak kazanamaz.
Faiz, daha çok alım satıma benzetilir. “Peşin fiyatı 10 lira olan
bir malı bir ay vadeli 11 liraya satmak helâl ise, 10 lirayı bir ay
vadeli 11 liraya satmak da helâl olmalıdır” denir. Hâlbuki alım satım,
para verip ekmek almak gibi iki farklı malı değiştirmektir.
Onun peşini de olur, vadelisi de. Faizli işlem ise borçtan gelir elde
etmektir. Borçtan gelir elde etmek ayrı, alım satım ayrıdır. Bu konu
ayrı bir başlık altında incelenecektir.
Faizcilik hep aynı usulle yapılır. İslâm öncesi Araplara Cahiliye
Arapları denir. Onlar borç verirken anamala dokunmadan, belli
bir gelir sağlamak şartıyla verirlerdi. Vadesi dolunca alacaklarını
isterler, eğer borçlu ödeyemezse yeni bir faiz tespit ederek vadeyi
uzatırlardı.
2
Borç, vadeli satıştan doğmuşsa ödeme zamanı gelince borçluya,
“Borcunu ödeyecek misin, yoksa artıracak mısın?” diye sorarlar,
ödemezse borca ilâve yapıp vadeyi uzatırlardı.
3 Allah’ın Elçisi Veda
Hutbesi’nde şöyle demiştir:
وربا الجاهلية موضو ع. وأول ربا أضعه ربانا ربا عباس
بن عبد المطلب، فإنه موضوع كله .
2 Fahrü’rrâzi,
Fahreddin erRâzî,
Ebu Abdillah M. b. Ömer b. Hüseyn (v.
606/1209)
et-Tefsirü’l-Kebîr, VII, Mısır, 1357/1938, s. 91.
3 İbn Rüşd, (v. 520/1126)
Mukaddimât (elMüdevvenetü’lKübrâ
ile birlikte), c.
III, s. 18, Matbaai
Hayriyye, 1324; İbnü’lArabî,
Ahkâmü’l-Kur’ân
, Darü
İhyâi’lKütübi’lArabiyye,
1957, c. 1, s. 241. İbnü’lArabî
burada veresiye alışverişten
dolayı tahakkuk eden alacağı söz konusu etmektedir. Yukarıda bu yazılmıştır.
38
TİCARET VE FAİZ
“Cahiliye faizi kaldırılmıştır. Kaldırdığım İlk faiz, bizim faizimiz,
Abbas b. Abdulmuttalib’in faizidir. Onun tamamı
kaldırılmıştır.”
4
Cahiliye faizi bugünkü faiz, yani borcun getirisidir. Hutbeyi
dinleyenler, o dönemi yaşadıkları için “cahiliye faizi” ifadesi, faizi
tarife ihtiyaç bırakmamıştır.
Şu âyete göre de faiz, borca eklenmesi şart koşulan fazlalıktır:
“… faizden tevbe ederseniz anamallarınız sizindir. Ne haksızlık
edersiniz, ne de haksızlığa uğrarsınız.”
(Bakara 2/279)
Anamal, borç verilen şeydir. Alım satım iki farklı malı değiştirmek
olduğu için onda anamal olmaz. Borcu fazlasıyla ödeme şartı
varsa o fazlalık faizdir. Şu âyet de faizin borç ilişkisinden doğduğuna
işaret etmektedir.
“Borçlu, darlık içinde ise, rahata çıkıncaya kadar beklenir.
Bağışta bulunmanız sizin için daha hayırlıdır. Bunu bir bilseydiniz.”
(Bakara 2/280)
Konu ile ilgili Allah’ın Elçisi’nden gelen rivayetler şunlardır:
İbn Abbas dedi ki, Üsâme b. Zeyd’in bana verdiği habere göre Allah’ın
Elçisi şöyle demiştir:
إنما الربا في الدين
.
“Faiz yalnızca borçta olur.”
5
لا ربا فيما كان يدا بيد
.
“Elden ele (peşin) olanda faiz olmaz.”
6
إنما الربا في النسيئة
.
“Faiz (borcu) vadelendirmede olur.”
7
Allah’ın Elçisi’nin bir sözü de şöyledir:
4 Ebû Dâvûd,
Menâsik, 57, hadis no 1905.
5 Dârimî,
Sünen, Büyû’, 42 (Lâ riba illa fî’nnesîeh).
6 Müslim,
Sahih, Müsâkât, l03 (596).
7 Müslim,
Sahih, Müsâkât, 102 (1596); Nesâî, Sünen, Büyû’, 50 (Beyu’lfıddah
b’izzeheb
v’ezzeheb
b’ilfıddah)
KUR’ÂN VE SÜNNET’TE FAİZ
39
لا ربا إلا في النسيئة
“Faiz yalnız (borcu) vadelendirmede olur.”
8
Ayet ve hadisler, faizin borçtan elde edilen gelir olduğunu
açıkça göstermektedir.
AFAİZİN
YASAKLANMASI
Faiz ilk olarak şu ayetle yasaklanmıştır.
“Müminler! Kat kat katlanan faizi yemeyin. Allah’tan korkun,
belki umduğunuza kavuşursunuz.”
(Ali İmran, 3/130)
Kat kat katlanma, faizin özelliğidir. %10 ile alınan borcun faizi,
ikinci yıl %21’e, üçüncü yıl %33’e çıkar ve zamanla anaparayı
geçer.
İkinci yasaklama şu âyetlerle olmuştur:
“Müminler! Allah’tan korkun! Faizden geriye ne kaldıysa
bırakın! Eğer inanmış kişilerseniz.”
Bunu yapmadınız mı bilin ki; Allah’a ve Elçisine karşı savaş
halindesiniz. Eğer tevbe ederseniz, ana mallarınız sizindir.
Ne haksızlık edersiniz ne de haksızlığa uğrarsınız.
Borçlu, darlık içinde ise, rahata çıkıncaya kadar beklenir.
Bağışta bulunmanız sizin için hayırlı olur. Bunu bir bilseydiniz!..”
(Bakara 2/278–280)
Cahiliye devrinde borcunu ödeyemeyen borçlu, köle olarak satılırdı.
Son ayetle borçluların satılması da yasaklandı ve ona süre
tanınması hükme bağlandı.
9
BFAİZ–
ZEKÂT İLİŞKİSİ
Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“İnsanların malları içinde artsın diye faize verdiğiniz şey
(borç) Allah katında artmaz. Allah’ın rızasını gözeterek ver-
8 Buhârî,
Sahih, Büyû’ 79 (Bey’uddinâr
b’iddinâr
nesâen), Müslim,
Sahih,
Müsâkât, 101 (1596).
9 Kurtubî Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed elEnsârî,
(v. 671/1272),
el-Câmi li-
Ahkâmi’l-Kur’ân,
Darü’lkütübi’lilmiyyeh,
1408/1988, c. III, s. 240, Bakara
2/280. ayetin tefsiri.
40
TİCARET VE FAİZ
diğiniz zekâta gelince işte kat kat artıranlar zekât verenlerdir.”
(Rum, 30/39)
“Allah faizi daraltır, zekâtları arttırır. Allah nankör günahkârların
hiçbirini sevmez.”
(Bakara 2/276)
Kuralları Allah koyduğu için Allah’ın daraltması ve arttırması
sözü, bir kanunu haber vermekte, faizin daralmaya, zekâtın ise gelişmeye
yol açacağını bildirmektedir.
Faizli borç, geri ödemeyi kesinleştirecek teminat gösterenlere
verilir. Böyleleri az olduğu için, bütün krediyi onlar alır ve bu yolla
toplumun servetini ele geçirirler. Böylece kredi sistemi, işin başında
dengesizliğe yol açar.
Dolaşımdaki parası 2 milyon lira olan bir piyasaya kredi olarak
dışardan 1 milyon girse kısa süreli hareket olur. Kredi faizi %10
olsa vade sonunda piyasadan 1.100.000 lira çekilir. Serbest para
1.900.000’e düşer. Hareketin devamı için acilen 1.100.000 liraya
ihtiyaç olur. O da faizli olursa dönem sonunda serbest para
1.790.000’e düşer. İşlem yedi kere tekrarlansa serbest para
1.050.000 liraya düşer.
1 milyon lira, dışardan kredi olarak gelmese de onu bir banka
oradan toplasa, serbest dolaşan para miktarı 2 milyondan 1 milyona
düşer. Çünkü o 1 milyon, artık kısa süreli ve faizli olarak belli ellerde
dolaşıma çıkabilecektir.
Banka, topladığı bu 1 milyonu %10 faizle verse, ödeme günü
piyasadan 1.100.000 lira çekilir ve serbest para 900.000’e düşer.
Hareketin devamı için acilen 1.100.000 liraya ihtiyaç olur. O da faizli
olacağından serbest para 790.000’e düşer. İşlem yedi kere tekrarlansa
serbest dolaşan, yani bankanın kontrolünde olmayan para
yaklaşık 50.000 liraya düşer. Bu arada fiyatlar artmış, yoksulluk
çığ gibi büyümüş olur.
Banka, tasarruf sahiplerine %5 faiz verse, 7 yıl sonra onların
parası 1.475.000’e çıkar ve %50 dolayında kazançlı gözükürler.
Aslında onların da kayıpları büyüktür. Çünkü kredinin olmadığı
yerde iş yapanlar, masraflarını karşılar ve geçimlerine yetecek bir
gelir elde ederlerse kendilerini kazançlı sayarlar. Onların paraya
ödedikleri bir maliyet yoktur. Kredi devreye girince faiz, paranın
maliyeti olur ve fiyatlara yansır. Örneğimizde kredi faizi %10, taKUR’ÂN
VE SÜNNET’TE FAİZ
41
sarruf sahibinin alacağı %5 olduğundan fiyat artışları, onların gelirlerini
tükettiği gibi anaparalarını da tüketir. Meselâ şekerin kilosu
50 kuruşken %5 faizle bankaya 50 lira yatıran kişi, yedi yıl sonra,
anaparayla birlikte 73.75 lira alır, ama bu arada şeker en az 195
kuruşa çıkar. Yedi yıl önce 50 lirayla 100 kilo şeker alırken şimdi
73.75 lirayla yaklaşık 38 kilo şeker alabilir. Böylece parası, %62
civarında değer kaybetmiş olur.
Toplumun can damarlarını oluşturan tarım, ticaret ve sanayi kesimi,
paralarını kendi işlerinde kullandıklarından bankaya yatırmazlar.
Ama faiz, serbest parayı yirmide bire düşürdüğü için artık
bu kişiler de iş yapamaz hale gelirler.
Kredi alanlar %10 faiz ödeyeceklerinden satacakları mal ve
hizmetlere en az %20 kâr koyarlar. İşler iyi giderse yılsonunda
bunların kredi yoluyla elde ettikleri kâr en az 100.000 lira olur. İşletme
masraflarını, böyle büyük bir paraya sahip olmanın verdiği
imkânlarla karşılayabileceklerinden bu para safi kârdır. İkinci yıl
alacakları kredi 1.100.000 lira olduğu için ilâve kârları 110.000 lira
olur. Yedi yılsonunda kredi sebebiyle bunların ellerine geçen
ilâve kâr 950.000 lirayı bulur. Böylece bunlar büyümüş, ama piyasa
küçülmüş olur. Gelirleri, kredi faizinin altına düşenler ise borçlarını
ödeyemez, iflâsa giderler.
Kredi kullananların kazandığı 950.000 lira nakit olmaz. Bunlar,
paralarının büyük bir bölümüyle taşınmaz alırlar. Piyasanın canlılığını
yitirmesi sebebiyle bu taşınmazların değeri düşer. Artık orası
onlara dar gelir ve çoğunlukla başka yere göç ederek orayı sıkılmış
limon gibi bırakırlar. Allah’ın Elçisi şöyle buyurmuştur:
“Faiz geliri çok da olsa sonu darlığa döner.”
10
“Bir toplumda faiz ortaya çıkınca kıtlığa yakalanırlar. Bir
toplumda rüşvet ortaya çıkınca da korkuya kapılırlar.”
11
İnsanın fıtratında cimrilik vardır. Faiz o cimriliği kamçılar. Faize
para yatırmak için biriktirmek gerekir. Para biriktirmek, onu
piyasadan çekmektir. Kur’ân’da biriktirme ile ilgili emir yoktur,
bütün emirler
infaka yöneliktir. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
10 Ahmed b. Hanbel,
Müsned, c. 1, s. 395.
11 Ahmed b. Hanbel,
Müsned, c. IV, s. 205.
42
TİCARET VE FAİZ
“Mallarınız ve evlâtlarınız sadece sınanmanız içindir; büyük
armağan Allah’ın yanındadır. Ne kadarına gücünüz yeterse
o kadar Allah’tan çekinin. Dinleyin; itaat edin, kendi iyiliğiniz
için infak edin. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa
umduğunu bulur. Allah’a güzel bir ödünç verirseniz o, onu
sizin için kat kat artırır ve sizi bağışlar, Allah iyiliği karşılıksız
bırakmaz ve yumuşak davranır.”
(Teğabun 64/15–17)
Arapçada tünele nafak denir. İnfak, bir şeyi tünelden geçirmektir.
İnfak edilen şeye nafaka denir. Kişinin kendisine, ailesine, bakımını
üstlendiği kişilere ve hayra yaptığı her harcama nafakadır.
Hayra yapılan harcamalar, aynı zamanda Allah’a verilen ödünçtür.
Çünkü onu veren, karşılığını yalnız Allah’tan bekler.
Para; mal ve hizmet akışını sağladığı için ekonominin ana direğidir.
O, vücuttaki kan gibi sürekli dolaşmalıdır. Dolaşan kan, nasıl
hücrelere gıda taşırsa para da insanlara mal ve hizmet taşır. Para
dolaşmaz, ya da gereğinden az dolaşırsa mal ve hizmetler zayi
olur; ticaret durur, açlık ve sefalet başlar.
Zekât ve sadaka Allah yolunda infaktır. Piyasanın canlanması,
güven ve tatmin ortamının doğması ve bütün kesimlerin faydalı işlere
yönelebilmesi için infak zorunludur. Yoksa tehlikeli gelişmeler
olur. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Allah yolunda infak edin. Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye
atmayın. Güzel davranın. Allah güzel davrananları sever.”
(Bakara 2/195)
Allah yolunda infakın çarpan etkisi olur. Fakir, aldığı zekât veya
sadakayı tüketir. Para olarak verilmişse harcar. Meselâ bakkala
olan borcunu verir. Bakkal onu toptancıya, toptancı işçisine verir.
İşçi de ihtiyaçları için harcar... Böylece piyasa yeni müşterilere
kavuşur. Gelir ve servet, kanın kılcal damarlara ulaşması gibi toplumun
her kesimine ulaşır. Para, yanına uğradığı her kişinin işini
gördüğünden piyasa canlanır. Yapılan bir liralık harcama, bir süre
sonra yedi yüz liralık hatta daha çok iş görmüş olur. Buna sebep
olanlar hem sevap kazanırlar, hem de bu canlanmadan kazanç sağlarlar.
Faiz darlığa yol açarken infak edilen mal, kat kat artışa sebep
olur. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yedi başak
bitiren bir taneye benzer. Her başakta yüz tane vardır. Al
KUR’ÂN
VE SÜNNET’TE FAİZ
43
lah, hayra harcayana kat kat verir. Allah’ın imkânları geniştir,
her şeyi bilir.”
(Bakara 2/261)
Faiz, servetin zenginlere akmasına yol açar. Zekât ise servetin
zenginlerden fakirlere akmasıdır. Bu da halkın alım gücünü artırır
ve onları piyasanın yeni müşterileri haline getirir.
CALLAH’A
VE ELÇİSİ’NE KARŞI SAVAŞ
Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Müminler! Allah’tan korkun, faizden geriye ne kalmışsa
bırakın. Eğer inanmış kişilerseniz.
Bunu yapmadınız mı bilin ki; Allah’a ve Elçisine karşı savaş
halindesiniz. Eğer tevbe ederseniz, ana mallarınız sizindir.
Ne haksızlık edersiniz ne de haksızlığa uğrarsınız.”
(Bakara
2/278279)
Allah’a ve Elçisine karşı savaş, dirlik ve düzenliğe karşı savaştır.
Kuralları koyan Allah olduğu için düzen bozucu tavırlar, Allah’a
karşı tavır sayılır. Savaşın doğuracağı sonuçlar Saba Kraliçesi’nin
dilinden bir âyette şöyle açıklanmıştır:
“Devlet başkanları bir ülkeyi ele geçirince oranın düzenini
bozarlar; onurlu kimselerini onursuz hale getirirler. İşte böyle
yaparlar.”
(Neml 27/34)
Daha önce görüldüğü gibi faiz, sosyal yapıyı ve insanlar arası
ilişkileri bozar. Gelir ve servetin dengesiz dağılımına, orta sınıfın
erimesine ve zenginler ile fakirler arasında uçurumlar oluşmasına
sebep olur. Bir taraf sıkıntılar altındayken, diğer taraf kolay para
kazanmanın keyfini yaşar. Gerginlikler ve sosyal patlamalar olur.
Aile bağları zayıflar, boşanmalar artar, evden kaçmış, başıboş çocuklar,
evsiz barksız insanlar ortaya çıkar. Ahlak ve faziletin değeri
kalmaz. Fakir babası zenginler azalır. Sevgi ve saygı bağları kopar.
Umutsuzların ve suçluların sayısı artar.
Faiz, maliyetleri yükseltip para ihtiyacını artırır. Yukarıda, %5
faizle bankaya para yatıran tasarruf sahiplerinin, yedi yılda %50
dolayında kazançlı gözüktükleri ama fiyatların artması sebebiyle
aslında %62 civarında kayba uğradıkları belirtilmişti. Parasını bankaya
yatırmayanların kaybı daha çok olur. Meselâ şekerin kilosu
50 krş. iken 50 lirayla 100 kilo şeker alındığı halde faiz sebebiyle
44
TİCARET VE FAİZ
yedi yıl sonra fiyatı 195 kuruşa çıktığı için yaklaşık 26 kilo şeker
alınabilir. Çünkü para, şeker karşısında %74 civarında değer kaybetmiş
olur. Bunun, fiyatlar genel seviyesini yansıttığı düşünülürse
malpara
dengesinin bozulduğu ve piyasada en az %74 oranında
yeni paraya ihtiyaç duyulduğu görülür. Depolar mal dolu, halk ihtiyaç
içinde olduğu halde yeterli para olmadığı için mal ve hizmetler
müşterisiz, insanlar da çaresiz kalırlar. Halkın parasını faiz yoluyla
ele geçirenler de kredi verecek kimseyi bulamaz olurlar. Halk
onları, bu darlıktan sorumlu tuttuğu için huzurlu olamazlar. Buna
sebep olanlar şu âyetle uyarılmışlardır:
“Altını ve gümüşü kasalarda saklayıp Allah yolunda infak
etmeyenleri can yakıcı bir azap ile müjdele.”
(Tevbe 9/34)
Can yakıcı azap öncelikle dünyada olur. İnfakın olmadığı ortamda
hırsızlık, gasp, anarşi vs. meydana gelir. İnsanlar mallarını
ve canlarını korumakta zorlanırlar. Mallarından infakta bulunmayanların
bir de ahirette canları yanacaktır.
Kâğıt para sisteminde para basmak kolay olduğu için hükümetler
bu ihtiyacı para basarak karşılarlar. Örneğimizde dolaşımdaki
para 2 milyon olduğundan dengeyi bulmak için 1 milyon 480 bin
lira basmak ve onu, faizden zarar gören kesime dağıtmak gerekir.
Ama bu yapılmaz, daha çok yapılan, bu paranın önemli bir bölümünün
iktidara yakın olanlara, yatırım teşviki veya başka adlarla
dağıtılmasıdır. Böylece dengeler iyice bozulur. Hükümete yakın
birkaç kişi kısa sürede yüklü bir sermayeye hükmetmeye başlar.
Bazı siyasîler ve bürokratlar da bunların gizli ortakları olurlar.
Zenginler, tüm mal ve hizmetleri kendi kontrollerine almak için
dışarıdan getirdikleri kalitesiz ürünleri ucuza satarak esnafı ve
köylüyü bitirirler. İnsanlar iş bulma umuduyla devletin ve zenginlerin
kapısına dayanırlar. Çok yüksek ve çok düşük gelirli zıt kutuplar
ortaya çıkar.
Zenginler, ürettikleri mal ve hizmetlere zam yapabilirler. Bu
sebeple para miktarının artması onların işlerini kolaylaştırır. Mesela
1000 liralık borç için yedi sene önce iki ton şeker satarken şimdi
513 kilo satmaları yeterli olur.
Bu ortamda borçlu kârlı çıktığından, vadesinde ödenmeyen
borçların sayısı ve miktarı artar. Bundan en çok bankalar etkilenir.
Onlar da faizleri artırırlar ve çark, daha acımasız hale gelir.
KUR’ÂN VE SÜNNET’TE FAİZ
45
Allah’ın Elçisi şöyle demiştir:
“Felâkete sürükleyen yedi şeyden sakınınız.”
Ey
Allah’ın Elçisi nelerdir onlar?
Allah’a
ortak koşmak, sihir, haklı sebeple olması bir yana Allah’ın
dokunulmaz kıldığı bir canı öldürmek, faiz yemek, yetim
malı yemek, düşmana toplu hücum yapılacağı sırada savaştan
kaçmak ve kötü yolla ilgisi olmayan namuslu mümin kadınlara zina
iftirasında bulunmaktır.”
12
Allah’ın Elçisi bir de şöyle demiştir:
“Allah faizi yiyene ve yedirene lânet etsin.”
13
“Miraca çıkarıldığım gece bir adam gördüm, bir nehirde yüzüyor
ve kendine taş yutturuluyordu. “Bu kimdir?” dedim. “Faiz yiyendir.”
denildi.”
14
“Allah’ın Elçisi, faiz yiyeni, yedireni, ona şahitlik edenleri,
onu yazanı; dövme
15 yapanı, güzelleşmek için dövme yaptıranı,
sadakaya mani olanı,
hulle 16 yapanı ve hulle yaptırmak isteyeni lânetledi.
Ölünün arkasından feryat ederek ağlamayı da yasakladı.”
17
DFAİZCİLERİN
DAVRANIŞ TARZI
Allah Teâlâ şöyle buyurur:
12 Buhârî,
Sahih, Vesâyâ, 23; Müslim, Sahih, İman 145.
13 Buhârî,
Sahih, Büyü’ 25; Müslim, Sahih, Müsakât, 105. Allah’ın laneti, rahmetinden
uzaklaştırması; ikramda bulunmamasıdır.
14 Ahmed b. Hanbel,
Müsned, c. V, s. 10.
15 Dövme, derinin iğne ucuyla çizilip kanatılmasından sonra sürülen boyanın deri
altına geçmesini ve bir daha çıkmamasını sağlayan bir işlemdir. Bu yolla vücuda
her türlü şekil çizilebilir. Allah’ın Elçisi dövme yapanı ve yaptıranı lânetlemiştir.
Sağlık nedeniyle dövme yaptırmanın caiz olacağına dair bir rivayet Ahmed b.
Hanbel’in
Müsned’inde (c. 1, s. 133) geçmektedir.
16 Bir erkek, üç kere boşadığı kadınla tekrar evlenemez. Fakat bu kadın bir başka
kocayla normal olarak evlenir ve bu ikinci koca onu boşar veya ölürse, iddeti tamamlandıktan
yani Kur’ân’da belirlenmiş bir süre bekledikten sonra ilk kocasıyla
tekrar evlenebilir. Bazı kimseler, kocasının üç kere boşadığı kadınla, anlaşmalı
olarak nikâh kıyıp, gerdekten sonra onu boşayarak ilk kocasına helâl olmasını sağlamaya
çalışmaktadırlar ki, buna hulle denir. Hadisi
şerifte bu davranış lânetlenmiştir.
17 Ahmed b. Hanbel,
Müsned, c. 1, s. 87 ve 394.
46
TİCARET VE FAİZ
“Faiz yiyenler, şeytanın takılıp aklını çeldiği
18 kimsenin
davranışından farklı davranmazlar. Bu onların, “Alım satım,
tıpkı faizli işlem gibidir” demeleri sebebiyledir. Allah alımsatımı
helâl, faizli işlemi haram kılmıştır. Kime, Rabbinden
bir öğüt ulaşır da faize son verirse geçmişte olan kendinindir;
onun işi Allah’a aittir. Kim de devam ederse, işte onlar
cehennemliktirler. Hep orada kalacaklardır.”
(Bakara, 2/275)
Fahreddin Razî’nin konu ile ilgili bir tespiti şöyle özetlenebilir:
“Faizi helâl görenlere göre faizli işlem her yönden alım satımla
aynıdır. Öyleyse nasıl olur da biri helâl, diğeri haram olur. Peşin
fiyatı 10 lira olan bir malı bir ay vadeli 11 liraya satmak helâl ise,
10 lirayı bir ay vadeli 11 liraya satmak da helâl olmalıdır. Bu iki
işlem arasında mantıkî bir fark yoktur.”
19
Bu iki işlem arasında benzerlik vardır, ama farklar da vardır.
Nitekim şarap ile üzüm şırası da birbirine benzer; ikisi de üzüm
suyundandır. Ama aradaki farktan dolayı “şıra tıpkı şarap gibidir”,
denemez. Yukarıdaki iki işlem de farklıdır. Bundan dolayı birine
borç, diğerine satış denmiştir. Borç veren, verdiğinin dengini alır.
Yani 10 lira vermişse 10 lira alır. Faiz, o denkliği bozan fazlalıktır.
Peşin fiyatı 10 lira olan bir mal, bir ay vadeli 11 liraya satılırsa 11
liranın tamamı malın bedeli olur. O mal ile 10 veya 11 lira arasında
denklik olmadığı için fazlalıktan da bahsedilemez.
Bu fark, birçok farkı beraberinde getirir. Meselâ alım satım daha
çok peşin olur; ama borcun peşini olmaz. Hiç kimse, hemen
ödemek üzere borç almaz; az da olsa vade gerekir. Satıcı, 8 liraya
aldığı malı hemen, peşin 10 liraya satarak 2 lira kâr edebilir. Ama
bu şekilde bir faiz geliri sağlanamaz. Bu konu “Vade Farkı ve Faiz”
başlığı altında incelenmiştir.
Fahreddin Razi’nin ikinci tespiti şöyle özetlenebilir:
18 Ayette geçen,
يتخبطه الشيطان من المس ifadesi, genellikle “şeytanın dokunup çarptığı “
şeklinde tercüme edilir. Bize göre bu tercüme manayı doğru aktarmamaktadır.
يتخبطه الشيطان
ifadesi Arapçada şu anlamlara da gelir: مسه بخبل , ona takılıp aklını
çeler, (
Lisanu’l-Arab خبط mad.) يفسده بخبله aklını çelerek onu bozar. (Muhammed
Murtaza ezZebîdî,
Tâc’l-arûs
, خبط mad.) الخبل aklını bozma, anlamına gelir: خبله إذا
أفسد عقله وعضوه
(Lisanu’l-Arab خبل mad.)
19 Fahrü’rrâzi,
et-Tefsirü’l-Kebîr
, c. VII, s. 98.
KUR’ÂN VE SÜNNET’TE FAİZ
47
“Faizciler derler ki; alım satımın helâl olmasının sebebi insanların
ihtiyacını karşılamasıdır. Faizli işlem de ihtiyacı karşılar. Bugün
parasız ve ihtiyaç içinde olan bir kişinin, ileride eline geçecek malı
bulunabilir. Eğer faiz yasak olsa para sahipleri bu şahsa hiçbir şey
vermez, o da sıkıntı ve ihtiyaç içinde kalır. Ama faize izin verilirse
para sahibi, daha çok almak arzusuyla onun ihtiyacını karşılar.
Borçlu da eline mal geçince borcunu fazlasıyla öder. Eline mal
geçtiğinde fazla ödeme yapması, o zamana kadar ihtiyaç içinde
kalmasından iyidir. Öyleyse faiz helâl olmalıdır. Nitekim alım satım
çeşitlerinin helâl olmasının sebebi de ihtiyacın karşılanmasıdır.”
20
Bir şeyin helâl olmasının sebebi, sırf ihtiyacın karşılanması olsa
hırsızlığın, yalanın, zina vs.’nin de helâl olması gerekir. Bunlar
için de makul gerekçeler ileri sürülebilir.
Alım satım ile faiz, evlenme ile zina gibi de kabul edilebilir.
Zira Allah’ın Elçisi’nin şöyle dediği rivayet edilmiştir:
“Bir toplumda
faiz ve zina ortaya çıkarsa artık Allah’ın cezasını hak etmiş olurlar.”
21
Ancak kişinin, eşi ile yaptığı cinsel ilişki, zinakârın yaptığı
ile aynıdır. Nikâh ile bir aile kurulur. Eşler karşılıklı hak ve sorumluluk
üstlenirler. Ama zina kısa süreli bir zevkten ibarettir. Süleymaniye
Vakfı’ndaki bir toplantıda Sabri Orman
22 bu konuda şunları
söylemiştir:
“Nikâhlı ilişki ile nikâhsız ilişkiyi siyasî, iktisadî, sosyal, kültürel,
psikolojik sonuçlarına doğru götürdüğümüz zaman bakıyoruz
ki, nikâh akdine dayalı eylemin sonuçlarıyla diğeri hakikaten farklı.
Aynı şey alışverişle faiz için de söylenebilir. İkisi birbirine benzer
gibi görünüyor. Faizin kabul edildiği bir sistemin sonuçları ve
yapısıyla faizin kabul edilmediği bir sistemin yapısı ve sonuçları
birbirinden hayli farklı oluyor. Bunu sonuna kadar takib ettiğimiz
zaman gerçekten görüyoruz ki faizli bir sistemin İslâm’ın genel
yapısıyla uyuşması mümkün değilken, faizin yasak edilmesi âdeta
İslâmiyet’te müspet olarak söylenen her şeyin bir de menfi olarak
ifade edilmesidir. Yani eğer faizi yasaklamazsanız kardeşlik esasına
dayalı bir toplumu oluşturmak mümkün olmaz. Eğer faizi yasak
20
Fahrüddin erRazî,
a.g.e.
c.VII, s.98.
21 Ahmed b. Hanbel,
Müsned, c. 1, s. 402.
22 Sabri Orman, Marmara Üniversitesi İktisâdi İdarî Bilimler Fakültesi emekli profesörüdür.
Uzun yıllaret Malezya İslam Üniversitesi’nde öğretim üyeliği görevinde
bulundu. Halen Ticar Üniversitesi’dedir. Uzmanlık alanı iktisâdi düşünce tarihidir.
48
TİCARET VE FAİZ
lamazsanız
emri bilmaruf nehyi anil münkeri 23 net bir şekilde icra
edecek karaktere sahip insanların gelişmesi mümkün olmaz. Bunlarsa
İslâmiyet’in temelleridir. Faizli işlemle alım satım birbirine
benzer gözüküyorsa da bunu mantıkî sonuçlarına kadar takip edersek
faizli bir ekonomik sistem ile faizin olmadığı bir ekonomik sistem,
birbirinden hayli farklı olur. Yani faiz yasağı İslâmiyet’in olmazsa
olmaz şartıdır.”
Yukarıdaki âyette şu ifadeler geçmişti:
“Faiz yiyenler, şeytanın takılıp aklını çeldiği kimsenin davranışından
farklı davranmazlar. Bu onların, “Alım satım,
tıpkı faizli işlem gibidir” demeleri sebebiyledir. ”
Alım satımla faizi aynı saymak, gerçekten şeytanca bir tavırdır.
Eğer aynı olsalardı bankalar da ticaret yapabilirdi. Bugün dünyanın
her yerinde, bankaların ticaret yapması yasaktır.
Faizin yasak olmadığı devletlerde alım satım serbest olduğu
halde faizli borç vermek için yetkili makamdan izin almak gerekir.
Gerekli izni almamış kişi ve kuruluşlar faizli borç veremezler. Bu,
aslında faizciliğin o devletlerde de yasak olduğunu, ancak devletin
denetimi altında yapılabildiğini gösterir. Kur’ân’daki yasakların
evrenselliği, zaten bunu gerektirir.
ESATIŞ
GÖRÜNTÜSÜ ALTINDA FAİZ
Hiç kimse, her ihtiyacını karşılayacak üretimi yapamaz. Yeme,
içme, barınma ve diğer ihtiyaçlarımızın çoğunu başkalarının ürettikleri
mal ve hizmetlerle karşılarız. Bunları almanın en yaygın yolu,
karşılığını ödemektir. Yoksa kimse üretim yapmaz, açlık ve sefalet
başlar. Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Müminler, mallarınızı aranızda bâtıl yolla değil, karşılıklı
rızaya dayalı ticaretle yiyin. Kendinizi öldürmeyin; Allah size
karşı merhametlidir.”
(Nisa 4/29)
Allah’ın
Ben Iowa City, ABD'de bulunan Iowa Lutheran Hastanesi'nden bir temsilciyim, hastanede yönetimin internette nasıl çalıştığını ve bu yıl insan organlarını alıp satması için tekrar başladığımızı ilan etme fırsatını verdim. Böbrek, Bu teklifle ilgileniyorsanız, lütfen aşağıdaki e-postadan bizimle iletişime geçmekten çekinmeyin: Bağışçılarımızı iyi bir miktarda parayla ödüllendiriyoruz ve Organlarda uzmanız. Cerrahide ve donör olarak risk yoktur. o.
YanıtlaSilVe bu bizim e-postamız:
iowalutheranhospital@gmail.com
Ayrıca whatsapp +1 929 281 1248 numaralı telefondan bizi arayabilir veya bizimle iletişime geçebilirsiniz.
Bir hayatı kurtarmak için bir böbrek satmak isteyen 18 yaşından büyük ciddi böbrek vericileri arıyoruz ve her bağışçı için iyi bir teklif ve diğer tazminatlarımız var.
YanıtlaSilBizim sürecimiz hızlı ve güvenliğiniz garantilidir.
Lütfen bize ulaşın iowalutheranhospital@gmail.com
Ayrıca, 1 929 281 1248 numaralı telefondan bizi arayabilir veya bize ulaşabilirsiniz.